سهم دهک‌ها از یارانه‌ها

اقتصاد24 - این موضوع در حالی است که اکثر یارانه‌های اعطایی با هدف حمایت از اقشار ضعیف و آسیب‌دیده تخصیص می‌یابد؛ اما نتایج این پژوهش حکایت از ناکارآیی تخصیص یارانه‌ها دارد. در این پژوهش یارانه‌ها در سه بخش بودجه‌ای، فرابودجه‌ای و یارانه پنهان مورد بررسی قرار داده شده و نشان می‌دهد سهم هر ایرانی از یارانه‌ها در سال حدود یازده میلیون تومان است. مطابق این بررسی‌ها، سهم سه دهک پردرآمد از یارانه پنهان مستقیم هفت برابر سه دهک کم‌درآمد است. همچنین براساس یافته‌های این گزارش، میزان بهره‌مندی دهک‌های بالای درآمدی از یارانه پنهان، گاز، برق و بنزین ۲۳ برابر دهک‌های پایین درآمدی است. اعدادی که از نگاه این گزارش، گواه بر توزیع ناعادلانه یارانه‌ها در بخش انرژی، کالاهای اساسی و دارو است. این گزارش معتقد است که می‌توان بدون صرف منابع جدید و به کمک یک نظام بازتوزیع کارآمد، جریان یارانه‌ها را به سمت دهک‌های پایین درآمدی تغییر داد.

بررسی‌های یک پژوهش نشان می‌دهد که سهم قابل توجهی از یارانه‌های اعطا شده به جیب خانواده‌های پردرآمد می‌رود، این در حالی است که یکی از اهداف توزیع یارانه‌ها چه به شکل مستقیم و چه غیرمستقیم، حمایت از خانوارهای کم‌درآمد است. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که از ۲۴۹ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان مستقیم، ۸/ ۱۵ هزار میلیارد تومان به سه دهک کم‌درآمد می‌رسد و ۱۲۱ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک پردرآمد می‌شود. همچنین بر اساس این گزارش سهم دهک پردرآمد از یارانه‌های پنهان گاز، برق و بنزین ۲۳ برابر دهک‌های کم‌درآمد است. این پژوهش معتقد است که می‌توان با تغییر روش بازتوزیع منابع و تصحیح فرآیند شناسایی افراد نیازمند، کارآیی این یارانه‌ها را افزایش داد. سازمان برنامه و بودجه گزارشی پژوهشی درباره «تخمین ابعاد کمی یارانه‌های آشکار و پنهان» منتشر کرده است. در خلاصه مدیریتی این گزارش برخی از اعداد قابل توجه به چشم می‌خورد. نخست آن که در سال ۱۳۹۸ مجموع هزینه‌های ریالی و غیرریالی دولت برای پرداخت یارانه آشکار (معادل با بودجه‌ای و فرابودجه‌ای) و یارانه پنهان معادل ۸۹۰ هزار میلیارد تومان است. رقمی که معادل ۲/ ۲ بودجه سالانه کشور است.

نکته قابل توجه این است که بر اساس این گزارش سرانه یارانه به هر فرد طی یک سال ۹/ ۱۰ میلیون تومان است که در حال حاضر ۲۰ برابر یارانه نقدی دریافتی افراد تخمین زده می‌شود. به بیان دیگر، اگر تمام یارانه‌های غیرنقدی به یارانه نقدی تبدیل شود، می‌توان سالانه به هر فرد ۹/ ۱۰ میلیون تومان اعطا کرد. از نگاه این گزارش، اعطای این یارانه در حال حاضر به شکل ناکارآ صورت می‌گیرد و تغییر شرایط می‌تواند باعث افزایش کارآیی نحوه توزیع این منابع شود. در این گزارش شیوه پرداخت یارانه به دو بخش پرداخت مستقیم و پرداخت غیرمستقیم تقسیم شده و از ابتدای انقلاب، پرداخت یارانه بر پرداخت غیرمستقیم متمرکز شده است و حجم محدودی از یارانه در این سال‌ها به‌صورت مستقیم به خانوار پرداخت شده است. این در حالی است که پرداخت مستقیم از سه منظر شفافیت در عملکرد، بالا بودن ضریب اصابت به اقشار هدف و کاهش اختلال در قیمت‌گذاری و عملکرد بازار نسبت به پرداخت غیرمستقیم ارجح است.

این گزارش تاکید می‌کند که از دیگر الزامات اصلاح نظام یارانه‌ای اصلاح فرآیندهای توزیع یارانه است. به‌عنوان تحلیل طرح آمار بودجه خانوار نشان می‌دهد در حالی که ۶۰ درصد نیازمندان دهک اول درآمدی تحت پوشش دریافت مستمری از نهادهای حمایتی نیستند، نزدیک به ۲۲ درصد از مجموع مستمری‌بگیران در ۶ دهک بالای درآمدی قرار دارند. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۶ پس از سه سال اجرای طرح بیمه همگانی، حدود ۱۰ درصد جمعیت کشور بدون بیمه بوده و ۳۱ درصد آن نیز در سه دهک پایین درآمدی قرار داشتند. بنابراین لازم است با بهبود اشراف اطلاعاتی و تشخیص درست اقشار مشمول، انطباق نداشتن یارانه گیرنده با گروه هدف حمایتی را به حداقل رساند.

سهم سه نوع یارانه

این گزارش کل یارانه‌ها را به سه شکل یارانه بودجه‌ای، فرابودجه‌ای و پنهان تقسیم‌بندی کرده است. یارانه بودجه‌ای، شامل پرداخت‌های بودجه عمومی کشور است و از منابع بودجه تامین می‌شود؛ مجموع یارانه بودجه‌ای معادل ۱۰۰ هزار میلیارد تومان است که با توجه به اتکای ۴۵ درصدی منابع بودجه به منابع ناپایدار، این گزارش ادعا کرده که حدود ۵۵ هزار میلیارد تومان از این یارانه‌ها از منابع پایدار تامین مالی می‌شوند. بخش دیگر، یارانه فرابودجه‌ای است که این بخش از یارانه‌ها در سقف قانون بودجه دیده نمی‌شود، اما دولت از منابع موجود در بخش عمومی مانند صندوق‌های فعال یا منابع نهادهای عمومی غیردولتی، اقدام به اعطای این نوع یارانه می‌کند. از نگاه این گزارش، با توجه به کمبود منابع نقدی در دسترس دولت، تاخیر در بازپرداخت این تعهدات سبب می‌شود که در نهایت این یارانه‌ها در ترازنامه نهادهای مالی به‌عنوان بدهی دولت انباشت شوند. این عملیات از یکسو موجب ایجاد ناترازی در ترازنامه نهادهای مالی می‌شود و از سوی دیگر، باعث ناپایداری مالی دولت خواهد شد. بر اساس این گزارش مجموع یارانه‌های فرابودجه‌ای از محل صندوق‌های فرابودجه‌ای، معادل با ۱۴۰ هزار میلیارد تومان بوده است. همچنین مجموع تسهیلات تکلیفی و تحت تضمین دولت از شبکه بانکی در سال ۱۳۹۸ بالغ بر ۷۲ هزار میلیارد تومان است. یارانه پنهان اما در واقع عدم‌النفع دولت به دلیل فروش کالاهای تولیدی در داخل کشور با قیمت پایین‌تر از قیمت قابل فروش در خارج از کشور است، مجموع یارانه‌های پنهان معادل با ۶۴۹ هزار میلیارد تومان تخمین زده شده است.

یارانه بودجه‌ای: در جریان بررسی هر یک از یارانه‌های اعلام شده در این گزارش ارقام قابل توجهی قابل مشاهده است. در بخش یارانه بودجه‌ای، بررسی‌ها نشان می‌دهد که سهم اعتبارات یارانه در حوزه رفاه اجتماعی با ۶۸ درصد و سلامت با ۱۷ درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که این سهم در آموزش تنها ۶/ ۱ درصد و صنعت ۱/ ۰ درصد است. در این گزارش اعتبارات یارانه‌های اختصاص یافته به دستگاه‌های اجرایی نیز در یک جدول عنوان شده است.

در این جدول یارانه فصل چهارم هزینه‌های عمومی را مشخص کرده است. در این جدول، یارانه سازمان صدا و سیما معادل با ۱۸۴۰ میلیارد تومان و سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی معادل با ۱۰۰ میلیارد تومان عنوان شده است. اما بخش قابل‌توجهی از یارانه‌های بودجه در سطح برنامه کمک به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان کشوری و لشکری و صندوق وزارت اطلاعات هزینه می‌شود که جمع این هزینه به رقم ۶/ ۴۶ هزار میلیارد تومان می‌رسد. این رقم ۲۰ برابر یارانه سازمان بهزیستی برای کمک به معلولان و اقشار خاص است. در مجموع کل یارانه‌های بودجه رقمی معادل با ۱۰۰ هزار میلیارد تومان است که ۲۴ درصد کل منابع را تشکیل می‌دهد.

یارانه‌های فرا بودجه‌ای: شکل دیگری که در این گزارش عنوان شده مربوط به یارانه‌های فرابودجه‌ای است که نمود کمتری دارد، اما حجم بیشتری از منابع یارانه بودجه‌ای را به خود اختصاص داده است. این گزارش در یک پیوست، مبالغ اختصاص داده شده در یارانه‌های فرابودجه‌ای را به تصویر کشیده است. به‌عنوان مثال دولت در بودجه رقمی معادل ۸ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان به یارانه نان و خرید تضمینی گندم اختصاص می‌دهد. همچنین رقم اختصاص یافته برای کاهش فقر مطلق خانوارهای هدف معادل ۷ هزار میلیارد تومان، امهال تسهیلات بانکی بند خ ماده ۳۳ قانون برنامه ششم توسعه ۲ هزار میلیارد تومان، یارانه کود شیمیایی ۲ هزار میلیارد تومان، یارانه حمل‌و‌نقل شهری هزار و ۲۲۶ میلیارد تومان و پرداخت ۳ درصد معافیت‌های بیمه‌ای معادل ۲۶ هزار میلیارد تومان بوده است.

در قسمت یارانه فرابودجه‌ای بخش قابل‌توجهی از یارانه‌ها نیز در قالب پرداخت‌های نقدی و غیرنقدی ۴۲ هزار میلیارد تومانی تقسیم‌بندی شده است. همچنین مجموع یارانه سود تسهیلات اعطایی نظیر تسهیلات تکلیفی، وام روستایی، دانشجویی و اوراق مشارکت طرح‌های بخش خصوصی به ۵ هزار و ۳۲۸ میلیارد تومان می‌رسد. نکته جالب و قابل‌توجه این است که یارانه به اوراق مشارکت طرح‌های بخش خصوصی تنها معادل با هزار میلیارد تومان عنوان شده که رقم قابل‌توجهی محسوب می‌شود و سوال این است که اگر بخش‌های خصوصی اوراق مشارکت منتشر کرده‌اند، چه نیازی به حمایت یارانه‌ای از سوی دولت دارند؟

یارانه پنهان:کفه سنگین یارانه‌ها در بخش یارانه‌های پنهان است. این یارانه‌ها عمدتا در کالاهای اساسی، گاز طبیعی، برق و فرآورده‌های نفتی مستتر شده است. مجموع یارانه‌های پنهان ۶۴۹ هزار میلیارد تومان عنوان شده که نیمی از آن در فرآورده‌های نفتی نظیر بنزین، نفت سفید، نفت گاز و سایر موارد مستتر شده است. همچنین میزان یارانه گاز طبیعی نیز ۲۷۹ هزار میلیارد تومان، هزینه یارانه کالاهای اساسی ۴۰ هزار میلیارد تومان، یارانه دارو ۱۰ هزار میلیارد تومان و یارانه برق ۱۰ هزار میلیارد تومان گزارش شده است. تنها در جریان انتقال، توزیع و فروش فرآورده‌های نفتی ۱۱ هزار میلیارد تومان یارانه اختصاص می‌یابد، که یک‌چهارم کل یارانه‌های نقدی دولت محاسبه می‌شود.

توزیع نابرابر یارانه‌ها

این گزارش در بخش دیگری، اصلاحات مورد نیاز در نظام یارانه‌ای را تشریح کرده است. یکی از موارد، تغییر نحوه پرداخت یارانه از غیرنقدی به شکل نقدی است. این گزارش در یک جدول توزیع یارانه پنهان مستقیم خانوارها در دهک‌ها را مورد بررسی قرار داده است. یارانه پنهان مستقیم یارانه‌ای است که به خانوارها اعطا می‌شود و مقدار یارانه پنهان بنگاه‌ها لحاظ نمی‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمده یارانه‌های پنهان مستقیم به خانوارهای پردرآمد می‌رسد. به‌عنوان مثال، در کالای بنزین از مجموع ۱۲۳ هزار میلیارد تومان بنزین، حدود ۱۱ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک کم درآمد و حدود ۶۷ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک پردرآمد است. حتی در کالاهای اساسی که عمدتا باید مورد مصرف دهک‌های پایین باشد و این دهک‌ها بیشتر از یارانه آن بهره ببرند، سهم سه دهک نخست حدود ۵/ ۶ هزار میلیارد تومان و سهم سه دهک آخر حدود ۱۸ هزار میلیارد تومان است. در مجموع باید عنوان کرد که از میان ۲۴۹ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان مستقیم، ۸/ ۱۵ هزار میلیارد تومان به سه دهک کم درآمد می‌رسد و رقم ۱۲۱ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک پردرآمد می‌شود.

بر اساس بررسی‌های این گزارش متوسط دریافتی پنهان دهک دهم بیشتر از ۷ برابر متوسط دریافتی دهک اول است. هر خانوار دهک دهم سالانه به‌طور متوسط از ۲۱ میلیون تومان یارانه پنهان بهره‌مند می‌شود، اما هر خانوار دهک اول فقط از سه میلیون تومان یارانه پنهان بهره می‌برد. این روند ناعادلانه در ضریب اصابت یارانه‌های پنهان گاز، برق و بنزین نیز قابل مشاهده است، به شکلی که میزان بهره‌مندی دهک‌های بالای درآمدی ۲۳ برابر دهک‌های پایین است. در نتیجه می‌توان که اهداف دولت جهت اقشار آسیب‌پذیر تحقق نیافته و بیشترین سهم یارانه‌ها نصیب افراد با درآمدهای بالا می‌شود. در این گزارش تاکید شده که با تغییر سیاست‌های حمایتی و اصلاح نظام یارانه‌ای، نقش بازتوزیعی این منابع به‌خصوص بر دهک‌های پایین درآمدی محسوس شود. این گزارش تاکید می‌کند که اصلاح نظام بازتوزیع یارانه‌ها می‌تواند بدون صرف منابع جدید و تنها با بهبود مکانیزم تخصیص یارانه‌ها، حمایت بهتری از اقشار آسیب‌پذیر کند. در این‌خصوص این گزارش معتقد است که باید اصلاح فرآیند شناسایی در پرداخت یارانه مستقیم و اصلاح فرآیند شناسایی در طرح‌های تامین‌اجتماعی مانند بیمه همگانی در دستور کار قرار گیرد.