فرصت دوگانه بازگشت ایران به برجام و بازار‌های انرژی اروپا/ بازی روسیه با مهره برجام و نفت ایران در بازار‌های اروپا

اقتصاد۲۴- میرا قربانی فر - حدود ۹۳ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی ایران در زمان حاضر به‌روی نفتکش‌هایی در خلیج فارس و آب‌های سنگاپور و همچنین در نزدیکی چین ذخیره شده‌اند که می‌توانند بلافاصله بعد از امضای قرارداد برجام وارد بازار شوند.
این بخشی از گزارش بلومبرگ است که در ۷ شهریور سال جاری منتشر کرده است. گزارشی که نشان می‌دهد ۹۳ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی ایران در آب‌های جهان و آماده تخلیه هستند. هر چند که رسانه‌های نزدیک به دولت سیزدهم و همه آنان که روزگاری بر طبل مخالفت بر برجام می‌کوبیدند با افتخار از این رقم نام برده‌اند و مدعی شدند که پس از امضای برجام این میزان نفت و میعانات گازی آمادگی آن را دارد که به سرعت وارد روند دادوستد حوزه انرژی در جهان شود، اما مساله‌ای که به آن توجه نشد این بود که این میزان نفت و میعانات گازی سرگردان بر روی آب‌های آزاد نشان از بحران وجود مشتری برای صادرات انرژی از مقصد ایران به کشور‌های دیگر جهان دارد. این خبر و اخبار مشابه آن در ماه‌های اخیر نشان می‌دهد که در شرایطی که تهران در جدال با تحریم‌های غرب علیه صادرات نفتی است، میلیون‌ها بشکه از نفت ایران در تانکر‌های سرگردان روی آب، انبار شده است.
بر اساس گزارش بلومبرگ، اطلاعات شرکت ردیابی کشتی‌های کپلر نشان می‌دهد حدود ۹۳ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی ایران در زمان حاضر به‌روی نفتکش‌هایی در خلیج فارس و آب‌های سنگاپور و همچنین در نزدیکی چین ذخیره شده‌اند.
مؤسسه ورتکسا هم که در زمینه تحلیل اطلاعات کشتیرانی فعالیت دارد، این رقم را بین ۶۰ تا ۷۰ میلیون بشکه تخمین می‌زند، و هم چنین وجود ذخایر کوچک‌تری را نیز در مخازن زمینی ارزیابی می‌کند.

در همین حال باید توجه داشت که آژانس بین‌المللی انرژی نیز تخمین می‌زند ذخایر دریایی نفت خام ایران با متوسط عرضه روزانه نفت در دنیا قابل‌مقایسه باشد، یعنی حدود ۱۰۰ میلیون بشکه در روز. این در حالی است که آمریکا نیز طی ۶ ماه گذشته ۱۸۰ میلیون بشکه از ذخایر استراتژیک نفتی خود را آزاد کرده است.

هم چنین طبق آمار شرکت ورتکسا، صادرات روزانه نفت ایران از زمان برداشته شدن معافیت‌های واردات نفت این کشور به‌دنبال تحریم‌های آمریکا حدود ۱ میلیون بشکه بوده و چین ازجمله برترین خریداران نفت این کشور است.
اما به نظر می‌رسد که هدف گذاری ایران باید علاوه‌بر پر کردن جای خالی نفت روسیه در اروپا مخصوصاً در کشور‌های اسپانیا، ایتالیا، یونان و حتی ترکیه، تلاش برای بازپس‌گیری سهم خود در بازار آسیا نیز باشد.
باید توجه کرد که اروپا در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ به‌طور متوسط ۷۴۸۰۰۰ و ۵۲۸۰۰۰ بشکه از نفت ایران را مصرف می‌کرد و آسیا به‌ترتیب ۱.۲ و ۱ میلیون بشکه در روز نفت این کشور را وارد کرده بود.

افزایش ذخایر نفت ایران بر روی نفتکش‌ها از ۲۵ میلیون بشکه تا ۹۳ میلیون بشکه

توجه کنید که گزارش اخیر بلومبرگ در حالی از وجود ۹۳ میلیون بشکه نفت و میعانات گازی سرگردان بر روی آب‌های آزاد و بنادر جهان حکایت دارد که، در سال ۱۳۹۲ رویترز در گزارشی با اشاره به انبار میلیون‌ها بشکه نفت ایران نوشته بود «تحریم‌ها به تجارت نفتی ایران آسیب زده اند و اکنون موضوع فروش این محموله‌های نفتی با قیمت پایین مطرح است. هرچند برآورد منابع صنعتی از حجم نفتی که ایران روی آب ذخیر کرده متفاوت است، اما همه آن‌ها بر این نکته اتفاق نظر دارند که این حجم در مقایسه با چند ماه گذشته، بسیار بیشتر است. برخی برآورد‌ها حاکی از آن است که ۱۰ سوپرتانکر نفتی ایران که هر یک گنجایش ۲ میلیون بشکه نفت دارند، منابع نفتی را روی آب ذخیر کرده اند. از سوی دیگر یک تانکر کوچک دیگر نیز با ظرفیت یک میلیون بشکه، اکنون به انباری برای محموله‌های نفتی ایران تبدیل شده است.»

رویتزر در نهایت این گونه نتیجه گیری کرده بود که «ذخایر نفتی ایران در تانکر‌های شناور روی آب حدود ۲۵ میلیون بشکه است. تانکر‌هایی که در مقایسه با چهار ماه گذشته، تعداد آن‌ها افزایش پیدا کرده است.»

هم چنین در ۳۰ اردیبهشت سال جاری رویترز در گزارشی با اشاره به ده‌ها نفتکش ایران که به انبار‌های نفتی ایران تبدیل شده اند خبر از وجود یک ذخیره ۴۰ میلیون بشکه نفتی داده و نوشت: «صادرات نفت خام ایران به چین از زمان آغاز جنگ اوکراین به شدت کاهش یافته است، زیرا پکن از بشکه‌های ارزان قیمت نفت روسی استقبال می‌کند و تقریبا ۴۰ میلیون بشکه نفت ایران در نفتکش‌ها در آسیا سرگردان شده و به دنبال خریدار می‌گردد.»
در حقیقت گزارش اردیبهشت ماه رویترز اشاره به مساله تصرف بازار‌های ایران توسط روسیه داشت. بازار‌هایی که روسیه پس از تحریم‌های گسترده توسط اروپا و از دست رفتن بازار نفت و گاز و انرژی اروپا با نگاه به شرق به سراغ بازار‌های ایران آمده بود.

بازاری که نیست یا نفتی که ذخیره می‌شود؟

پیش از گزارش اردیبهشت ماه رویترز، اما موسسه کپلر نیز اعلام کرده بود که در ماه آوریل سال ۲۰۲۲ صادرات نفت ایران کاهش ۳۴ درصدی داشته و در آخرین برآورد این موسسه این عدد به حدود ۲۰ درصد کاهش یافته بود. بر اساس این گزارش صادرات نفت‌خام ایران در سال ۲۰۲۱ حدود دوبرابر شده و به ۶۷۰‌هزار بشکه در روز رسیده است. کپلر همچنین در این گزارش برآورد کرده بود که ایران در سه ماهه اول به طور متوسط ۹۳۰ هزار بشکه نفت را در روز به چین صادر کرده است، در حالی که این مقدار برای آوریل همزمان با شروع تخفیف ۳۰ درصدی نفت روسیه کاهش یافته و حدود ۷۵۵ هزار بشکه در روز برآورد شده که افت حدود ۲۰ درصدی را نشان می‌دهد. به دلیل دشواری ردیابی میزان فروش ایران این داده‌ها چندان دقیق نیستند و در بازبینی‌ها ممکن است باز هم تغییر کنند.

بیشتر بخوانید: مسیر هموار نفت ایران در دوران پساتوافق

در حقیقت این گزارش نشان می‌داد که ذخیره ۴۰ میلیون بشکه نفت ایران بر روی آب‌های جهان نه برای ذخایر استراتژیک و با دورنمای سرریز شدن به بازار اروپا پس از توافق که به دلیل از دست رفتن مشتریان نفت ایران پس از تخفیف‌های گسترده روسیه بوده است.

گزارش اسفند سال ۱۴۰۰، ایران دارای ۱۳۰ میلیون بشکه نفت روی نفتکش‌ها

این در حالی است که در اسفند سال ۱۴۰۰، بلومبرگ بر اساس گزارش کپلر میزان نفت و میعانات گازی ایران بر روی دریا را رقمی در حدود ۱۳۰ میلیون بشکه ارزیابی کرده بود.
بلومبرگ در اسفند سال ۱۴۰۰ گزارش داده بود که بر اساس تحلیل و بررسی شرکت کپلر میزان نفت موجود در نفتکش‌های ایران از اوایل دسامبر به میزان ۳۰ میلیون بشکه افزایش پیدا کرده و به ۱۳۰ میلیون بشکه رسیده است. این رسانه در همین گزارش تاکید کرده بود که؛ این افزایش در حالی صورت می‌گیرد که دیپلمات‌ها در وین روی توافقی برای احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ کار می‌کنند که تسهیل تحریم‌ها را به دنبال خواهد داشت و اگرچه ایران ممکن است به چند ماه زمان برای افزایش تولید میادین نفتی خود نیاز داشته باشد، اما به محض تسهیل تحریم‌ها می‌تواند فروش نفت از ذخایر خود را فورا آغاز کند.
طبق گزارش کپلر، حدود نیمی از نفت ایران که در نفتکش‌ها نگهداری می‌شود، نفت خام و باقی آن میعانات بوده اند. رشد ذخایر شناور مربوط به انتقال نفت از مخازن خشکی بوده که عمدتا در پایانه نفتی در جزیره خارگ در خلیج فارس بارگیری شده اند.
کپلر از روش‌هایی مانند ردیابی ماهواره‌ای و تحلیل دیتا برای رصد کشتی‌ها و دنبال کردن محموله‌ها و بارگیری‌ها استفاده می‌کند.

گزارش شهریور سال ۱۴۰۱، ایران و ذخیره ۹۳ میلیون بشکه‌ای روی نفتکش‌ها

در آمار‌های تازه، اما موسسه کپلر از وجود ۹۳ میلیون بشکه نفت و میعانات گازی ایران که روی نفتکش‌ها ذخیره شده اند خبر می‌دهد و البته لازم به ذکر است که موسسه کپلر، موسسه‌ای است که تخصص آن ردیابی نفتکش‌ها محسوب می‌شود و این موسسه هیچ‌گاه آماری درباره صادرات نفت ارائه نمی‌دهد و تنها به ردیابی کشتی‌ها مشغول است.
این موسسه در ماه‌های اخیر، گزارش‌هایی از نفتکش‌هایی که نفت ایران را حمل می‌کنند نیز منتشر کرده است. در گزارش‌های کپلر و طی ۵ ماه اخیر ارقام مختلفی از ۵۷۵ هزار بشکه تا ۷۰۰ هزار بشکه ارائه شده و عجیب این که رسانه‌های نزدیک به دولت و جریان اقتدارگرا در حالی از آمار ۹۳ میلیون بشکه نفت استقبال می‌کنند و از ان تعابیر گسترده در باب وورد نفت ایران به بازار اروپا نیز استخدام می‌کنند، اما همین رسانه‌ها چندان تمایلی برای ردیابی و توجه به آمار‌های موسسه کپلر در رابطه با نفتکش‌های حمل کننده نفت ایران که صادرات کشور را نشان می‌دهد ندارند. به همین دلیل است که از گزارش تازه این موسسه درباره ذخایر نفت ایران روی نفتکش‌ها استقبال می‌شود و به گزارش‌هایی که می‌تواند میزان صادرات نفت را نشان دهد چندان توجه‌ای نمی‌شود.

نوسان صادرات نفت ایران از ۷۶۰ هزار بشکه تا ۸۸۰ هزار بشکه در روز

این بی توجه‌ای نیز در حالی است که به نوشته دو روز پیش رسانه Energy Intelligence، و بر اساس گزارش شرکت اطلاعات تجاری کپلز، صادرات نفت خام ایران در این ماه تاکنون حدود ۵۳۰ هزار بشکه در روز بوده که از ۷۶۰ هزار بشکه در روز در ژوئیه و ۸۸۰ هزار بشکه در روز در ژوئن ۲۰۲۲ کمتر است.
توجه کنید که موسسه انرژی اینتلیجنس در آمار مرداد ماه خود ارقامی را ارائه می‌دهد که نشان از آن دارد که ایران رقمی بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ هزار بشکه در روز نفت می‌فروشد که خریدار عمده آن نیز چین است. گزارش این موسسه البته نشان می‌دهد که در صورت احیای برجام ایران می‌تواند سریعا به ظرفیت فروش روزانه ۲ میلیون بشکه نفت به مشتریان اروپایی و آسیایی برسد.

پایگاه اطلاع رسانی «انرژی اینتلیجنس» نیز اخیرا با ذکر این مقدمه که بازگشت ایران به بازار جهانی نفت در صورت احیای برجام و لغو تحریم‌های آمریکا تاثیرات مثبتی را در پی خواهد داشت در ادامه تصریح کرد که: «به گفته یک مقام نفتی ایران، برآورد‌ها از صادرات فعلی نفت این کشور از ۶۰۰ هزار تا ۹۰۰ هزار بشکه در روز متغیر است که با توجه به محدودیت‌های تحریمی کنونی برای ایران، رقمی منطقی به نظر می‌رسد.» این مقام هم چنین به این پایگاه گفته است که «میزان ۲۰۰ هزار بشکه میعانات گازی هم در این آمار لحاظ شده است.»

البته انرژی اینتلیجنس در این گزارش تاکید می‌کند که این مقام نفتی پس از تحریم‌های آمریکا دیگر مستقیما در فروش نفت خام ایران دخالتی نداشته، اما به این موسسه گفته است که ایران ممکن است در ماه‌های اخیر ۲۰۰ هزار بشکه از فروش روزانه نفت خام خود را به دلیل عرضه نفت روسیه با بازار چین از دست داده باشد.

ناوگانی از نفتکش‌های ایران روی آب‌های آسیا

باید توجه کرد که مجموع این گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایران در حالی دارای ناوگان دریایی بزرگی از کشتی‌های نفتکش شده است که اساسا مشکل فروش نفت و میعانات گازی نیز دارد و مساله بر خلاف آن چه که بیان می‌شود رسیدن به توافق برجام و دستیابی به بازار‌های نفت و گاز اروپا نیست.

از سوی دیگر در حالی در ۳۰ اردیبهشت ما ذخایر ایران بر روی آب‌های جهان ۴۰ میلیون بشه و در ۷ شهریور ماه سال جاری ۹۳ میلیون بشه ارزیابی شده است که این نشان می‌دهد در مدت سه ماه ذخایر ایران تا ۵۰ میلیون بشکه افزایش یافته که ماهیانه حدود ۱۸ میلیون بشکه و روزانه رقمی حدود ۶۰۰ هزار بشکه به این رقم افزوده می‌شود و احتمالا تا پایان شهریور ماه رقم ذخایر نفت و گاز ایران بر روی نفتکش‌ها از مرز ۱۰۰ میلیون بشکه عبور خواهد کرد.
این ذخایر جدا از ذخایر استراتژیک ایران و هم چنین ذخیره‌های نفت و گاز زیرزمینی در داخل کشور محسوب می‌شود.

اهمیت نفت ایران و بازی با مهره انرژی در مذاکرات وین

این شرایط در حالی است که تنها یک روز پس از پاسخ آمریکا به طرح احیای برجام اروپا در مذاکرات وین؛ قیمت نفت، طلا و دلار افزایش یافته بود و به این ترتیب قیمت جهانی هر بشکه نفت پایه برنت در جریان داد و ستد‌های بازار جهانی در آستانه ۱۰۲ دلار معامله شد که بالاترین نرخ در یک ماه پیش از این تاریخ بوده است.

آغاز روند صعودی قیمت جهانی نفت در شرایطی رخ داد که ایالات متحده روز چهارشنبه هفته گذشته پاسخ خود را به طرح پیشنهادی اتحادیه اروپا به منظور احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با ایران و لغو تحریم‌های اقتصادی علیه این کشور ارسال کرد. پاسخی که هر چند هنوز جزئیاتی از آن منتشر نشده، ولی با توجه به «منطقی» توصیف کردن پاسخ ایران از سوی جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، امید‌ها را برای برگزاری دور پایانی مذاکرات هسته‌ای به منظور رفع آخرین اختلاف نظر‌ها افزایش داده است.

بیشتر بخوانید: توافق هسته‌ای ایران چه معنایی برای بازار‌های نفت خواهد داشت؟

اما در مقابل برخی تحلیلگران بازار جهانی نفت معتقدند که بازار هم چنان نسبت به رفع فوری تحریم‌ها علیه فروش نفت ایران و عرضه سریع نفت این کشور در بازار جهانی خیلی خوشبین نیست چنان که اظهارات روز دوشنبه عبدالعزیز بن سلمان، وزیر انرژی عربستان، مبنی بر احتمال کاهش تولید نفت از سوی اعضای اوپک پلاس، بازار را نگران کرده، ولی ارزیابی‌ها مبنی بر حصول پیشرفت در جریان مذاکرات هسته‌ای با ایران مانع از بالا رفتن قیمت‌ها نمی‌شود.

تنش مداوم بین روسیه و اروپا و فرصتی که برای ایران هست و نیست

در همین حال باید توجه کرد که ایران هم چنان از اصلی‌ترین گزینه‌های اروپا برای جایگزینی در حوزه نفت و گاز است. در حالی که روسیه هم چنان در تقابل با اروپا به سر می‌برد و بر تنش افزوده می‌شود فرصت طلایی ایران برای این که از فرصت احیای برجام برای رسیدن به توافق استفاده کند نیز هر روز به روز دیگر موکول می‌شود.

در همین حال شرکت گازپروم، که آن را غول انرژی دولتی روسیه خطاب می‌کنند، در نخستین ساعات روز ۹ شهریور اعلام کرد که انتقال گاز این کشور به اروپا از طریق خط لوله «نورد استریم ۱» را متوقف کرده است.
شرکت گازپروم در اوایل ماه جاری (اوت) نیز خبرداده بود که جریان گازی که از طریق آلمان وارد اروپا می‌شود را تا روز شنبه ۳ سپتامبر خواهد بست تا مهلتی سه‌روزه برای «عملیات مرتب تعمیر و نگهداری» ایستگاه کمپرسور به دست بیاید.
حالا نیز گازپروم اعلام کرد، تنها توربین باقیمانده واقع در ایستگاه کمپرسور «پورتووایا» نیاز به تعمیر و وارسی دارد.
در مقابل این ادعا ها، اما کلاوس مولر، رئیس آژانس شبکه فدرال آلمان گفته است که این تعمیرات از نظر فنی قابل درک نیست و این اقدام روسیه از نظر او، برای تنبیه آلمان به دلیل حمایت از اوکراین در تهاجم روسیه به این کشور محسوب می‌شود.

فرصت دوقلو احیای برجام و رسیدن به بازار اروپا برای ایران

در این میان، اما ایران با ذخایر نفت و گاز گسترده شاید تنها فرصت اروپا برای رسیدن به انرژی لازم برای عبور از زمستان سختش باشد. ایران در حالی اکنون صادرات نفت آن زیر یک میلیون بشکه است که ظرفیت تولید تا دو میلیون بشکه کاملا برای آن در دسترس است و از سوی دیگر با سرمایه گذاری در حوزه نفت و گاز می‌تواند توان تولید خود را تا ۴ میلیون بشکه نیز افزایش دهد.

از دست رفتن فرصت احیای برجام برای ایران به معنای از دست رفتن فرصت حضور فعال و قدرتمند در بازار‌های انرژی اروپاست و برنده این بازی روسیه است که نشان داده به راحتی به بازار ایران دست درازی خواهد کرد. روسیه با تخفیف‌های گسترده تاکنون در حوزه نفت و گاز و فولاد و حتی قیر سعی در تصاحب بازار‌های ایران داشته و اتفاقا در این مسیر از دست اندازی به سیستم حمل و نقل ایران نیز ابایی ندارد.

دست اندازی روسی به نفتکش‌های ایرانی

چرا که برای مدت‌ها ایران به دلیل تحریم‌ها، نفت خود را از طریق نفتکش‌های کرایه‌ای سرگردان موسوم به «اشباح آرمادا» انتقال می‌داده است، اما اکنون و بنا به گزارش یورونیوز در پی بروز بحران اوکراین و وضع تحریم‌ها علیه مسکو، روسیه نیز به مشتریان این نفتکش‌ها تبدیل شده و گفته می‌شود این نفتکش‌ها که پیش‌تر معمولاً نفت ایران را حمل می‌کردند، اکنون به حاملان نفت‌خام روسیه تبدیل شده‌اند چراکه روس‌ها پول بیشتری برای استفاده از این کشتی‌ها به مالکان و اپراتور‌های آنان پرداخت می‌کنند.

به این ترتیب برآورد می‌شود تعداد کشتی‌هایی که تا کنون از انتقال نفت ایران به نفت روسیه تغییر کاربری داده‌اند به حدود ۱۳ فروند برسد که همه با هم می‌توانند تقریباً ۱۲ میلیون بشکه نفت حمل کنند.
هم چنین اگر کشتی‌های حامل نفت ونزوئلا را (که آن‌ها نیز به خدمت نفت روسیه درآمده‌اند) در نظر بگیریم، در مجموع ۲۵ کشتی در این پروسه فعالیت دارند.

در این شرایط و در حالی که روسیه با پول و تخفیف بیشتر تقریبا از تمام بخش‌ها به حوزه انرژی ایران نفوذ کرده است، احیای برجام و بازگشت پرقدرت به بازار‌های اروپا شاید تنها راه مانده برای ایران باشد و البته سوالی هم چنان مطرح است که چرا در بازگشت به برجام، باید منافع روسیه را از منافع خود برتر بدانیم.