وضعیت زندان‌های فعال و زندان‌های تعطیل‌شده در ایران چگونه است؟

اقتصاد۲۴- در دو هفته گذشته اخبار تعطیلی یکی از زندان‌های معروف کشور واکنش‌های زیادی را به همراه داشت.

زندان رجایی‌شهر در کرج که سال‌ها محل نگهداری زندانیان عادی و سیاسی بود، در روز‌های گذشته تعطیل و تصاویر انتقال زندانیان این زندان به فشافویه و همچنین تصاویر از فضای داخلی آن در ایران واکنش‌های زیادی را به همراه داشت.

پروژه تعطیلی برخی از زندان‌ها در راستای انتقال زندان‌ها به فضا‌های بیرون شهری صورت می‌گیرد و بعد از رجایی‌شهر قرار است یک زندان دیگر در تهران هم تعطیل و به زندان بزرگ تهران در فشافویه انتقال یابد. زندانیان رجایی‌شهر به قزلحصار منتقل شدند، اما به‌زودی قرار است قزلحصار نیز تعطیل شده و احتمالا زندانیان به زندان بزرگ تهران منتقل شوند. وضعیت زندان‌ها در ایران همواره با مسائل امنیتی همراه بوده است؛ به‌ویژه اگر زندان‌ها محلی برای نگهداری زندانی‌های سیاسی باشند.

در همین یکی، دو سال گذشته، انتشار فیلم‌های دوربین‌های مدار‌بسته زندان اوین، فرار زندانی‌ها از زندان‌های غرب کشور در دوران کرونا، آتش‌سوزی سال گذشته در زندان اوین و همین اخبار انفجار‌های هفته قبل در این زندان، موجب شد تا وضعیت زندا‌ن‌های ایران مورد توجه رسانه‌ها قرار بگیرد. در همین یکی، دو سال هم اتفاقاتی نظیر عذرخواهی رئیس سازمان زندان‌ها بعد از انتشار فیلم‌های دوربین‌های مدار‌بسته و برکناری او و همچنین اتفاقات بعد از اعتراضات سال گذشته، وضعیت زندان‌ها را در مرکز توجه رسانه‌ها و مردم قرار داد.

‌نگاهی کوتاه به تاریخچه زندان‌های ایران

برای اولین بار در ایران در دوران قاجاریه امیر‌کبیر با صدور فرمانی اقدام به لغو شکنجه و سر‌و‌سامان‌دادن به اوضاع زندان‌ها و زندانیان کرد، ولی به خاطر عزل وی این اقدامات چندان دوامی نداشت. با این همه، در دوران قاجار باز هم با تشویق برخی افراد نظیر میرزا حسین‌خان سپهسالار، اقداماتی برای انسانی‌کردن زندان‌ها انجام شد. در میان این اقدامات، کنت دومون فورت، اولین رئیس پلیس تهران، توانست اقدامات عمده‌ای را در دوران پس از وقوع انقلاب مشروطه به وجود آورد.

۲۱ مهر‌ماه سال ۱۳۴۷ اولین آیین‌نامه زندان‌ها با توجه به اصول علم زندانی‌ها نسبت به کانون اصلاح و تربیت به تصویب رسید و در سال ۱۳۵۴ آیین‌نامه مذکور اصلاح و به سایر زندان‌ها تعمیم داده شد، اما به علت نبود امکانات بیشتر، مفاد آن اجرا نشد. در ایران معاصر و پس از برقراری حکومت قاجار، قدیمی‌ترین زندان بزرگ در تهران زندانی به نام انبار شاهی بود که زیر نقاره‌خانه ارک یعنی محل فعلی بانک ملی بازار قرار داشت و زیر نظر حاجب‌الدوله (رئیس تشریفات) اداره می‌شد.

بیشتر بخوانید: زندان قزلحصار هم تخلیه می‌شود؟

در دوران سرتیپ درگاهی، رئیس شهربانی وقت، نظام‌نامه تشکیلات محابس و توقیفگاه‌ها و وظایف مأموران و مستخدمان آن‌ها تهیه و در ۳۱ شهریور سال ۱۳۰۷ شمسی به تصویب رسید و در همان سال نظام‌نامه اجرای حکم اعدام نیز تصویب و به مورد اجرا گذاشته شد. زندان قصر اولین زندان متمرکز تهران است. این زندان هم‌اینک تعطیل شده و به‌عنوان باغ‌موزه قصر در بازدید عموم قرار دارد. بعد از قصر در زمان پهلوی دوم زندان اوین هم ساخته شد تا به این ترتیب پایتخت دو زندان مهم داشته باشد که دومی از زمان پهلوی دوم تا‌کنون به مهم‌ترین زندان زندانی‌های سیاسی ایران تبدیل شده است. اگرچه در سال‌های اخیر بار‌ها از لزوم تعطیلی اوین سخن گفته شده، اما با توجه به اهمیت امنیتی این زندان، تا‌کنون اقدامی برای تعطیلی آن صورت نگرفته است.

‌زندان‌های تهران

تهران پیش از انقلاب با دو زندان اوین و قصر شناخته می‌شد و تهران پس از انقلاب به‌جز این دو زندان با رجایی‌شهر، فشافویه، کهریزک، قرچک و قزلحصار شناخته می‌شود. اگرچه برخی از آن‌ها در سال‌های اخیر برچیده شده‌اند؛ مثل زندان قصر که در دهه ۸۰ تعطیل و به موزه تبدیل شد یا رجایی‌شهر که حالا تعطیل شده و درهایش به روی خبرنگاران باز شده است.

اوین

اوین یکی از مشهورترین زندان‌های تهران است که در محله خوش‌آب‌و‌هوای اوین و در زمین‌هایی که خانه سیدضیاء طباطبایی بود، بنا شد. این زندان از زمان پهلوی دوم تاکنون به مهم‌ترین مرکز نگهداری زندانی‌های سیاسی تبدیل شده است. در چند سال اخیر، بحث جابه‌جایی و انتقال اوین به خارج از شهر مطرح شده و طی سال‌های گذشته مذاکراتی برای فروش اوین با شهرداری انجام شد، ولی بنا بر دلایلی فروش این زندان به شهرداری منتفی شد.

‌رجایی‌شهر (گوهردشت)

زندان رجایی‌شهر یا همان گوهردشت در رجایی شهر کرج قرار دارد و بیشتر شامل زندانیان جرائم خشن و خطرناک اعم از سرقت مسلحانه، قتل و‌... است. البته در سال‌های اخیر زندانیان سیاسی نیز به این زندان منتقل شده‌اند. درباره این زندان هم در سال‌های اخیر صحبت‌هایی در زمینه انتقال مطرح بود و محمدجواد کولیوند، نماینده وقت مردم کرج در مجلس، در همان زمان در این زمینه اعلام کرده بود که زندان رجایی‌شهر جابه‌جا نمی‌شود و بحث انتقال زندان رجایی‌شهر به خارج از استان به‌طور کامل منتفی است؛ زیرا زندان رجایی‌شهر یک زندان تخصصی و حکومتی است، به همین دلیل امکان جابه‌جایی آن وجود ندارد. اما امسال و بعد از سفر ۱۷ فروردین محسنی‌اژه‌ای به البرز، دستور انتقال این زندان صادر شد. سرانجام در میانه تابستان امسال و با توجه به انجام مقدماتی از سوی سازمان زندان‌های کشور و هماهنگی‌های صورت‌گرفته در این استان، تمامی زندانیان ندامتگاه رجایی‌شهر به ندامتگاه قزلحصار منتقل شدند و این زندان تعطیل شد.

ندامتگاه تهران بزرگ (زندان فشافویه)

کلنگ ندامتگاه مرکزی تهران بزرگ یا زندان فشافویه یا زندان حسن‌آباد قم، در سال ۱۳۷۹ زده شد، ولی کار متوقف شد تا اینکه با اختصاص بودجه در سال ۱۳۸۸ ساخت آن شروع شد و تاکنون حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیارد تومان توسط سازمان زندان‌ها در این مجموعه هزینه شده است.

‌بازداشتگاه کهریزک

بازداشتگاه کهریزک نام بازداشتگاهی در شهر سنگ از توابع شهرری استان تهران است که در دوران فرماندهی محمدباقر قالیباف بر نیروی انتظامی تأسیس شد و طی چندین سال در عملیات‌های مختلف از‌جمله تخریب محله خاک‌سفید مورد استفاده قرار گرفت. این بازداشتگاه تا میانه تابستان ۱۳۸۸ ناشناخته بود، اما در جریان وقایع پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آن سال شهرت جهانی پیدا کرد. در مرداد سال ۱۳۸۸ پس از آنکه مرگ محسن روح‌الامینی، فرزند یکی از مقامات، به انتقاد‌های گسترده انجامید، مقام معظم رهبری نیز به این دلیل که آنجا را به علت «نداشتن استاندارد‌های لازم برای نگهداری زندانیان» مناسب ندانست، دستور بستن این بازداشتگاه را صادر کرد. با وجود بستن این بازداشتگاه، در برخی اظهارنظر‌ها عنوان شده بود این بازداشتگاه دایر است و با نام دیگری فعالیت می‌کند. مصطفی محبی، مدیرکل زندان‌های استان تهران، در ۳۱ اردیبهشت سال ۹۷ در پاسخ به این پرسش که آیا بازداشتگاه کهریزک همچنان دایر است یا خیر؟ تأکید کرده بود «این بازداشتگاه تعطیل شده است».

زندان قرچک ورامین یا ندامتگاه شهرری

قرچک ندامتگاهی است که مختص زنان با جرائم عمومی است و زنان به دلیل جرائمی مانند قتل، سرقت، حمل و توزیع مواد مخدر و... در آن محبوس‌اند. علت بیش از ۵۰ درصد از محکومیت زندانیان ندامتگاه شهرری در مواد مخدر نهفته است و مواد مخدر به‌عنوان جرم اول در این ندامتگاه محسوب می‌شود و جرم دوم سرقت است. در اعتراضات سال گذشته تعدادی از زندانیان سیاسی هم به قرچک منتقل شدند.

زندان قزلحصار

زندان قزلحصار یکی دیگر از بزرگ‌ترین زندان‌های ایران است که در سال ۱۳۴۳ در کیانمهر کرج احداث شد. قزلحصار در واقع متشکل از دو ندامتگاه است که بخش جنوبی آن ندامتگاه قزلحصار و بخش شمالی آن ندامتگاه مرکزی کرج از ندامتگاه‌های استان البرز است. در برخی گزارش‌ها، این زندان را بزرگ‌ترین زندان خاورمیانه نامیده‌اند. قزلحصار از نظر جغرافیایی در استان البرز قرار دارد و با توجه به سیاست‌های سازمان زندان‌ها از زندان‌های استان تهران است و در این مرکز متهمان و محکومان مراجع قضائی شهرستان‌ها و استان تهران نگهداری می‌شوند. محکومانی اعم از حبس ابد، محکومان به اعدام، زندانیان قرار سنگین مواد مخدر و زندانیان مواد مخدر با جرائم سبک در این ندامتگاه نگهداری می‌شوند.

«قصر»؛ اولین زندان تعطیل‌شده پایتخت

زندان قصر اولین زندان مدرن پایتخت بود که در زمان پهلوی اول ساخته شد. این زندان همچنین اولین زندان پایتخت است که بعد از مدرن‌سازی زندان‌های ایران تعطیل شده است؛ اما تعطیلی این زندان نه در دوران پهلوی بلکه در دهه ۸۰ و سال‌های بعد از انقلاب رخ داده است. در سال‌های نخستین سلطنت رضاشاه بود که اراضی این باغ بین زندانی که بعد‌ها با کنایه «قصر» نامیده شد و بین اداره مخابرات و ارتش تقسیم شد. تا پیش از تأسیس زندان قصر، تهران تنها یک بازداشتگاه در میدان توپخانه داشت که دارای تعداد محدودی سلول بود. با شروع سلطنت پهلوی تعداد زندانیان روز‌به‌روز افزایش پیدا کرد و تأسیس زندان برای رژیم ضروری شد. با ساخته‌شدن زندان اوین در دهه ۴۰ این زندان میزبان زندانیان غیرسیاسی شد و با گسترش محله‌های مسکونی که در اطراف آن پا گرفت، در اوایل دهه ۷۰ کاربری خود را از دست داد. اواخر دهه ۸۰ بود که انجمن زندانیان سیاسی پیش از انقلاب به تخریب بخش‌هایی از این زندان از طرف شهرداری اعتراض کردند و همین‌جا بود که این مکان به ثبت میراث فرهنگی رسید و راه برای موزه‌شدن آن هموارتر شد.

بیشتر بخوانید:هزینه هر زندانی در ایران چقدر است؟

نکته جالب درباره این زندان این است که اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او دو روز پس از همراهی رضا‌شاه در مراسم افتتاح زندان، از کار برکنار، به حبس محکوم و در همان زندان محبوس شد. به‌این‌ترتیب سرتیپ درگاهی اولین زندانی زندانی بود که خودش آن را ساخته بود. در سال‌ها قبل از انقلاب این زندان محل نگهداری زندانیان سیاسی و مخالفان پهلوی بود. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیرسیاسی بود. در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل و شهرداری شروع به تخریب بخش‌هایی از زندان کرد که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب، با ثبت زندان به‌عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری و متعاقبا به وسیله شهرداری به باغ‌موزه تبدیل شد. البته در این میان تا قبل از ثبت محل، زندان زنان سیاسی تخریب شد.

کهریزک و ماجرای ۸۸

بازداشتگاه کهریزک یکی از زندان‌هایی بود که تعطیلی آن با حواشی بزرگ سیاسی و امنیتی همراه شد. اگرچه این بازداشتگاه در زمان حضور محمدباقر قالیباف در نیروی انتظامی تأسیس شد؛ اما هیچ‌گاه در مرکز توجه‌ها نبود تا اینکه در پی اعتراضات سال ۱۳۸۸ و مرگ چند معترض بازداشت‌شده در این بازداشتگاه توجه‌ها به آن جلب شد. بازداشتگاهی که جنایت رخ‌داده در آن پایان کار سعید مرتضوی، از پربحث‌ترین چهره‌های قضائی ایران را رقم زد. همین اتفاق هم نهایتا منجر به تعطیلی این زندان شد.

نشریه خط حزب‌الله وابسته به دفتر حفظ و نشر آثار رهبری در سال ۱۳۹۸ درباره حواشی این بارداشتگاه نوشته بود:

کهریزک نام بازداشتگاهی واقع در شهرری استان تهران بود که در جریان حوادث ۸۸، شهرت جهانی یافت؛ بازداشتگاهی که نامش با شکنجه و قتل پنج نفر از معترضان به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری، به نام‌های محسن روح‌الامینی، محمد کامرانی، امیر جوادی‌فر، رامین قهرمانی و امیر نجاتی‌کارگر گره خورده است. قتل این افراد و انتشار فجایعی که در این بازداشتگاه رخ داد، باعث شد رهبر معظم انقلاب از بازداشتگاه کهریزک به‌عنوان جایی که در آن «جنایت» روی داده و آبروی نظام را در جهان برده است، یاد کنند و خواستار بسته‌شدن این بازداشتگاه شوند که در نهایت چنین شد و بازداشت‌شدگان به اوین منتقل شدند.

به نوشته نشریه خط حزب‌الله، مشخص شده است مرتضوی نه‌فقط به افکار عمومی، قضات دادگستری و نمایندگان مجلس بلکه حتی به مقام معظم رهبری نیز درباره شرایط کهریزک دروغ گفته است. بنا بر گزارش این نشریه، «به گفته یکی از معاونان دبیر وقت شورای‌عالی امنیت ملی، قبل از حادثه کهریزک گزارشی به رهبر انقلاب می‌دهند که وضع آنجا نامناسب است؛ ایشان دستور بررسی می‌دهند. این دستور به دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی و قوه قضائیه برای پیگیری ارجاع داده می‌شود. آقای مرتضوی، دادستان وقت تهران، مدعی می‌شود «ما بررسی کردیم، این‌طوری نبوده است»؛ ولی بعد‌ها کمیته‌ای که آقای وحیدی، وزیر اسبق دفاع، نیز عضو آن بوده، پس از بررسی موضوع اعلام می‌کند وضعیت کهریزک نامناسب است. با این سابقه، پس از انتقال برخی از بازداشت‌شدگان تظاهرات ۱۸ تیر ۸۸ به کهریزک، وقتی آقا از موضوع مطلع می‌شوند، بلافاصله از طریق آقای حجازی به آقای جلیلی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی، پیغام می‌دهند: شنیدم عده‌ای در آنجا هستند، بگویید ولو اینکه جای دیگر هم برای نگهداری ندارند، همه را آزاد کنند».