علل و پیامد‌های زنانه شدن مهاجرت؛ زنان بیشتر به کدام کشور‌ها مهاجرت می‌کنند؟

اقتصاد۲۴-بر اساس گفته‌های مدیر رصدخانه مهاجرتی ایران به «دنیای‌اقتصاد» سالنامه مهاجرتی برای نخستین‌بار آماری بر مبنای تفکیک جنسیتی ارائه داده است. این آمار نشان می‌دهد در سال۲۰۲۱ بالغ بر ۵۲درصد اقامت‌های دائم صادرشده برای ایرانیان در کانادا، ۴۵درصد در فنلاند و ۴۹درصد در استرالیا مربوط به زنان بوده است. مهاجرت زنان در سال‌های اخیر افزایش یافته است.

چندی پیش بالاخره پس از مدت‌ها پیگیری، گره از یک پرونده پیچیده مفقودی باز شد. دختر شیرازی یک روز زمستانی برای یافتن زندگی بهتر از خانه خارج شد و دیگر هرگز برنگشت و به هیچ مقصدی هم نرسید. سرانجام خانواده‌اش از این بی‌خبری به تنگ آمده و نگران از چندین طریق وضعیت او را پیگیری کردند.

یکی از این مراکز، مراجعه به دفتر جست‌وجو و بازپیوندی خانواده هلال‌احمر بود. بررسی کارشناسان این دفتر آغاز شد. بر اساس آخرین گفت‌وگوها، این دفتر از طریق شبکه ارتباطی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ از پلیس یکی از کشور‌ها در مسیر اروپا این پرونده را به جریان می‌اندازد. سرانجام پس از مدت‌ها جست‌وجو آن‌ها خبر تکان‌دهنده‌ای دریافت می‌کنند: «این دختر هنگام مهاجرت غیرقانونی در آب‌های اقیانوس غرق شده است.»

روزنامه «دنیای اقتصاد» تلاش می‌کند با مادر این دختر صحبت کند. مادر دختر در حالی که بسیار منقلب است، می‌گوید: «دخترم غرق شد و برای همیشه از پیشم رفت. دیگر هیچ‌چیز برایم مهم نیست.» صحبت کردن درباره ابعاد و دلایل مهاجرت دخترش او را به‌شدت آشفته می‌کند.

براساس آخرین رصد‌ها از مرکز جست‌وجو و بازپیوندی خانواده هلال‌احمر، آمار اعلام گم‌شدگی زنانی که اقدام به مهاجرت کرده‌اند، افزایش یافته است. هر چند هنوز بسیاری از خانواده‌ها به دلیل مسائل فرهنگی و سنتی حاضر نیستند آماری از مهاجرت غیرقانونی دخترانشان بدهند.

بیشتر بخوانید:ماجرای مهاجران افغانستانی؛ ساماندهی یا ستیز؟!

آناهید سیفی، استادیار حقوق بین‌الملل و گروه مطالعات زنان و خانواده دانشگاه علامه طباطبایی که در زمینه مهاجرت تحقیقات بسیاری کرده می‌گوید: «تا امروز آمار جامعی از جنسیت و کیفیت مهاجرت زنان نداریم. چراکه بسیاری از مهاجرت‌های اخیر به صورت غیرقانونی انجام می‌شود.

با این‌حال به صورت کلی می‌توانیم بگوییم که آمار مهاجرت زنان در ایران افزایش یافته است.» بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران می‌گوید: «در سال ۲۰۲۱ برای نخستین‌بار تفکیک جنسیتی در آمار‌های ارائه‌شده از کشور‌های مهاجرپذیر اعلام شده است.» این آمار نشان می‌دهد ۵۲درصد از اقامت‌های دائم صادرشده برای ایرانیان در کانادا، ۴۵ درصد از اقامت‌های دائم به فنلاند و ۴۹ درصد به استرالیا مربوط به زنان بوده است.

براساس یک تحقیق با عنوان «تحلیل تجربه زیسته زنان از مهاجرت» بیشتر زنان مهاجرت کرده ایران به کانادا تحصیل‌کرده هستند و حداقل مدرک کارشناسی ارشد دارند. براساس آخرین آمار پایگاه داده یونسکو در سپتامبر ۲۰۲۳، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، برای هشتمین سال متوالی روند افزایشی داشته است.

رتبه دانشجوفِرستی ایران در سال ۲۰۱۹، از رتبه ۱۹ دنیا به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است و در سال ۲۰۲۱، رتبه هفدهم دانشجوفِرستی کشور ثابت مانده است. نرخ رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در بازه ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ پایین‌تر از نرخ رشد دانشجویان بین‌المللی در دنیا بوده است، اما در بازه زمانی ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ این نرخ برای کشور ایران بالاتر از نرخ جهانی بوده است.

بر اساس همین گزارش، ایران رتبه اول مهاجرفرستی براساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است. مقصود فراستخواه، عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی هم چندی پیش اعلام کرده بود، ۲ میلیون نخبه ایرانی مهاجر هستند و ۶۰ درصد جوانان میل به مهاجرت دارند. اگر چه این آمار بر اساس تفکیک جنسیت اعلام نشده، اما مشاهدات و پیگیری‌ها نشان می‌دهد که در این روند، مهاجرت زنان هم افزایش یافته است.

چندی پیش بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران اعلام کرد: «هر زمان که شرایط اقتصادی و اجتماعی بهتر شود، ما شاهد کاهش خروج ایرانیان از کشور هستیم و برعکس وقتی فشار‌های اقتصادی بیشتر می‌شود ما می‌بینیم که مهاجرت روند صعودی می‌گیرد.»

او درباره اینکه زنان یا مردان بیشتر تمایل به مهاجرت از ایران دارند معتقد است، جمعیت بالقوه برای مهاجرت همان فارغ‌التحصیلانِ بیکارِ دانشگاهی هستند، ازآنجا که سهم زنان از این جمعیت بیشتر است می‌توان حدس زد آن‌ها تمایل بیشتری برای مهاجرت‌کردن دارند

تغییر الگوی مهاجرت زنان

رابطه جنسیت و مهاجرت پیچیده است. رصد کارشناسان و محققان در چند دهه گذشته نشان می‌دهد که الگوی مهاجرت زنان در ایران تغییر زیادی داشته است. آناهید سیفی می‌گوید: «در گذشته مهاجرت زنان وابستگی شدیدی به مهاجرت مردان داشت. چراکه محققان ثابت کرده‌اند، در جوامع مردسالار، تعداد مهاجران زن کمتر است و در مقابل در کشور‌هایی که زنان استقلال بیشتری دارند، آمار مهاجرتشان بیشتر است.»

اگرچه تا کنون مطالعات کمی در این زمینه شده، اما مساله این است که مهاجرت فرآیندی جنسیتی است، زیرا دلایل مسیرها، الگو‌ها و پیامد‌های مهاجرت برای مردان و زنان متفاوت است. بر اساس یافته‌های این استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه، از نظر تاریخی تصور بر این است که زنان برای ازدواج یا الحاق به خانواده مهاجرت می‌کنند.

بیشتر زنانی که به آمریکا مهاجرت می‌کنند، به منظور پیوستن به همسرانشان است. در گذشته زن به عنوان فرد وابسته به مرد مهاجرت می‌کرد؛ در حالی که اکنون بسیاری از زنان مجرد یا زنان با کودکان خود مهاجرت می‌کنند.

در دهه‌های اخیر تعداد مهاجران زن به‌طور قابل توجهی در پاسخ به تغییر بازار کار به خصوص تقاضای گسترده برای کار ارزان زنان به دنبال رشد تقاضا جهت به کارگیری زنان از کشـور‌های فقیـر در بخش‌های مراقبـت در کشور‌های توسعه یافته در سطح جهان افزایش یافته است.

بسیاری از زنانی که پس از مهاجرت بزرگ اوایل دهه ۶۰، از ایران رفته‌اند، همراه همسرانشان یا ازدواج در خارج از کشور بوده است. یکی از این زنان که در دهه ۷۰ از ایران به استرالیا مهاجرت کرده به می‌گوید: «من حدود سال ۱۳۷۲ طلاق گرفتم و سه تا بچه داشتم. با اینکه معلم بودم و در اینجا حقوق داشتم، اما احساس می‌کردم باید به خارج بروم. برخی محدودیت‌های اقتصادی و روانی در واقع مرا وادار به این مهاجرت کرد.»

او پس از ازدواج صوری از ایران خارج شده و به استرالیا می‌رود، او می‌گوید: «مهاجرت در آن زمان هم روند بسیار دشواری بود. من بسیاری از راه‌ها را بررسی کردم، اما در آن زمان بهترین راه ازدواج صوری بود. هر چند این روند بسیار آسیب‌زننده است، اما من راه دیگری نداشتم. به خصوص پس از اینکه ازدواج صوری انجام دادم و طرف حاضر به طلاق‌دادنم نمی‌شد، اما من آن‌قدر به دادگاه رفتم و پیگیری کردم که توانستم در استرالیا ماندگار شوم و اکنون قریب ۳۰ سال است که اینجا زندگی می‌کنم. دیگر سه فرزندم بزرگ شده‌اند و از خدمات رایگان درمان و بازنشستگی بهره می‌برم.»

با این حال گفتگو با بیش از ۱۰ زن که به تازگی مهاجرت کرده‌اند، به یافته‌های تحقیقاتی که تا اکنون انجام شده، صحه می‌گذارد. در حال حاضر مهاجرت زنان تحصیل‌کرده و مستقل از ایران افزایش یافته است.

رصد چندین مهاجرت اخیر گویای این است که این مهاجرت‌ها بیشتر برای رسیدن به زندگی بهتر و رهایی از برخی محرومیت‌ها بوده است. طاهره یکی از دانش‌آموختگان دانشگاه تهران که چندی پیش از ایران مهاجرت کرده، می‌گوید:

«آینده‌ای در ایران برای خودم متصور نبودم، چراکه بیشتر فرصت‌های بالای شغلی برای مردان است و من اگر تمام تلاشم را هم می‌کردم بدون پارتی‌بازی و داشتن رابطه به لایه‌های بالای مدیریتی نمی‌رسیدم. از سوی دیگر بحث‌های اجتماعی هم مطرح بود. همه این‌ها با هم باعث شد که درخواست ادامه تحصیل به یکی از دانشگاه‌های آمریکا بدهم که خوشبختانه با استقبال این دانشگاه روبه‌رو شد و توانستم بورسیه هم دریافت کنم.»

چرا زنان مهاجرت می‌کنند؟

یکی از مباحثی که بسیار کمتر بررسی شده، عوامل مهاجرت زنان است. آناهید سیفی، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی می‌گوید: «دلایل مهاجرت زنان مختلف است. از مسائل اقتصادی بگیر تا دغدغه‌های فرهنگی و اجتماعی.» بررسی مهاجرت زنان و مردان به صورت کلی نشان می‌دهد که مسائل اقتصادی همچنان دلیل اصلی مهاجرت به شمار می‌آید و سپس مسائل دیگری شامل عوامل فردی، محرومیت فرهنگی و اجتماعی.

با این‌حال یافته‌های این استادیار نشان می‌دهد: «مردان عمدتا با انگیزه‌های اقتصادی دست به مهاجرت می‌زنند، اما زنان بیشتر به دلایل اجتماعی و فرهنگی مهاجرت می‌کنند. مهاجرت زنان می‌توانـد یـک راه‌حل برای فرار از محدودیت‌ها و کمبود‌های تحمیل شده خانوادگی و اجتماعی در جوامع مبدأ باشد و نیز امکان اشتغال در کار‌هایی که به‌طور اجتماعی در جامعه مبدأ محدودیت داشـته را فـراهم کند.»

بنا به نتایج تحقیقات این استادیار؛ «برخی تابو‌های اجتماعی ممکن است زنـان و دختران را به مهاجرت سوق دهد. زنان به احتمال زیاد به کشور‌هایی مهاجرت می‌کنند کـه نسبت به کشورشان نهاد‌های اجتماعی مناسب‌تری داشته باشد و دارای فرصت‌های اقتصادی بیشتری برای آنان باشد. هنجار‌های جنسیتی و تقسیم کار در بازار کار یـک عامـل کلیدی در اشتغال است.»

مشاهدات نشان می‌دهد که زنـان مهـاجر، مهـاجرت را یـک پروسه به سوی رهایی و توانمندسازی می‌دانند. زنانه‌شدن مهاجرت به تغییرات اجتماعی و اقتصادی در کشور‌های مبدأ و بازار کار کشور مقصد مرتبط است. مهاجرت به عنوان یک استراتژی برای بهره‌وری از فرصت‌هـای اقتصـادی در خارج از کشور به منظور به حداکثر رساندن درآمد خانوار و برای محافظـت ازآن در برابـر شوک‌های اقتصادی دیده می‌شود. با زنانه شدن مهاجرت، زنان به‌طور فزاینده با یـا بـدون شوهران خود مهاجرت مـی‌کننـد.

بیشتر بخوانید:مهاجرت قهری بازگشت مهاجران را سخت‌تر می‌کند؟

این تحقیق همچنین نشان می‌دهد: «برای بسیاری، مهاجرت فرصتی برای تحقق کامل حقوق انسانی خود است؛ این کار می‌تواند فرصت‌های تحصیلی و شغلی را ارائه دهد که منجر به زندگی قدرتمندتر برای آن‌ها شود. مهاجرت همچنین می‌تواند به زنان و دختران اجازه دهد تا خود را از برخی موانع که گاه پتانسیل‌های انسانی آن‌ها را مختل می‌کند، رها کنند.

زنان تمایل دارند به کشور‌هایی مهاجرت کنند که بتوانند از حقوق بیشتری برخوردار شوند. زنان مهاجر جهان به عنوان نیمی از جمعیت مهاجران بین‌المللی، سعی دارند در ورای اهداف کوچشان با احقاق حقوق خود تحقق رویاهایشان را ببینند.» هر چند هنوز هم نیاز به تحقیقات بیشتری برای رسیدن به درک نقش زنان در مهاجرت است که در ایران تا کنون بسیار محدود به آن پرداخته شده است.

زنان به کدام کشور‌ها می‌روند؟

بر اساس یکی از تحقیقات انجام شده، در سال ۲۰۱۵ تعداد کل مهاجران بین‌المللی به ۲۲۴ میلیون رسیده که ۱۷۳ میلیون در سال ۲۰۰۰ بوده است. تقریبا نیمی از مهاجران بین‌المللی در سال ۲۰۱۵ را زنان تشکیل داده‌اند. از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۵ مهاجرت زنان و دختران به کشور‌های در حال توسعه افزایش یافته است.

نسبت مهاجران زنان به اروپا، آمریکای لاتین و کارائیب، شمال آمریکا و اقیانوسیه افزایش یافته و همین تناسب به آفریقا و آسیا کاهش یافته است. بنا بر این گزارش، پناهندگان در حدود ۸ درصد از تعداد کل مهاجران بین‌المللی بوده‌اند که ۴۷ درصد از پناهندگان دختران و زنان بوده‌اند.

بر اساس آمار سازمان ملل، چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در اتحادیه اروپا در حال حاضر میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند. براساس این آمار در سال ۲۰۲۰، آلمان با ۱۵۲ هزار و ۵۹۰ مهاجر متولد ایران در جایگاه نخست قرار دارد.

همچنین در سال ۲۰۲۰ بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شینگن صادر شده برای ایرانیان در اروپا، متعلق به کشور‌های آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است؛ بنابراین آلمان نخستین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپاست.

انگلستان دومین مقصد مهاجرت ایرانی‌ها در خارج از اتحادیه اروپا است و در حال حاضر حدود ۸۳ هزار و ۵۳۱نفر ایرانی در این کشور زندگی می‌کنند. همچنین استرالیا همواره یکی از مقصد‌های اصلی مهاجرت ایرانی‌ها در همه انواع مهاجرت از جمله مهاجرت کاری بوده و تعداد کل جمعیت ایرانی‌ها در استرالیا در این سال‌ها روندی صعودی داشته است.

با وجود افزایش مهاجرت زنان در ایران ما با فقدان اطلاعات و داده‌ها به تفکیک جنسیت روبه‌رو هستیم. با این حال، دبیر مرکز مطالعات جمعیت با اشاره به کشور‌هایی که بیشترین مهاجر از ایران را به خود اختصاص داده‌اند، می‌گوید: «بیشترین مهاجران ایرانی که مقیم خارج از ایران هستند به ترتیب در کشور‌های ایالات‌متحده، قطر، کانادا، کویت و آلمان ساکن هستند.»

رویا که چندی پیش به آلمان مهاجرت کرد، می‌گوید: «من از طریق تحصیل در دانشگاه اقدام به مهاجرت کردم، اما وقتی به یکی از شهر‌های دورافتاده آلمان آمدم و شغل مناسبی پیدا کردم تحصیل را رها کردم آنچه برای من مهم بود، رسیدن به آرامش بود. از سوی دیگر اینجا به حقوق زنان بسیار اهمیت می‌دهند.»