۳ چالش اساسی محیط زیست کشور در سال ۱۴۰۲

اقتصاد۲۴-محیط زیست یکی از عرصه‌هایی است که با وجود اهمیت فراوان در توسعه، همواره کمتر مورد توجه بوده است. در سالی که گذشت خشکسالی و فرونشست، آلودگی هوا و جدال صنعت و محیط‌زیست سه موضوعی بودند که همچنان در صدر مسائل زیست‌محیطی قرار داشتند و با وجود معرفی گونه‌های نادر جانوری در ایران هریک از این مسایل احتمال تهدید حیات آن‌ها را هم افزایش می‌دهند. گزارش پیش‌رو تلاشی برای مرور مختصر این موارد در یکسال گذشته است.

دیگر بدون تردید باید گفت مهم‌ترین مشکلی که محیط‌زیست و به دنبال آن کلیت کشور و جامعه را تهدید می‌کند، «خشکسالی» است که پیامدهایی، چون «فرونشست» را به همراه دارد. در سال جدید و با وجود بارش‌های به نسبت مناسب از ابتدای سال، مسئولان اعلام کرده‌اند که همچنان مشکل کم‌آبی حل نشده و سایه سنگین آن همچنان وجود دارد.

در این زمینه مواردی وجود دارد که شاید چندان به چشم نیایند، اما تاثیرات آن‌ها به حدی است که نقش جدی در بروز خشکسالی کشور دارند. به استناد آمار، حجم آبی که پای چمن‌های شهری ریخته می‌شود سرسام‌آور است؛ سالانه بیش از ۸۵ میلیون مترمکعب یعنی ۲.۳ برابر ذخیره پاییزی سد کرج فقط برای این فضای سبز در تهران مصرف می‌شود؛ آن هم در حالی که در بسیاری از نقاط جهان چمن‌کاری منسوخ و جایگزین‌های مناسبی برای آن استفاده می‌شود.

همچنین بنابر اعلام وزارت نیرو در خردادماه ۱۳۹۷، سالانه ۱۲۲ میلیون مترمکعب آب برای آبیاری فضا‌های سبز شهری مصرف می‌شود که نزدیک به ۷۰ درصد این میزان فقط برای نگهداری چمن‌های طبیعی است. همچنین بر اساس تحقیقات انجام شده، هر مترمربع چمن طبیعی حدود ۱۸۰۰ لیتر آب در سال برای حیات نیاز دارد.

این عامل به همراه چند عامل دیگر یعنی کشاورزی نامتناسب و توسعه ناپایدار که موجب گسترش صنایع آب‌بر در مناطق خشک و بیابانی به بهانه اشتغال‌زایی بوده، همگی موجب بروز پدیده‌ای شدند که اثرات آن بسیار مخرب‌تر از خشکسالی است و تهدیدی جدی برای ادامه حیات در ایران است؛ به‌گونه‌ای که اکنون بسیاری از دشت‌های ایران از دست رفته و با ادامه این روند بسیاری دیگر از مناطق نیز از دست رفته و دیگر امکان زندگی در آن‌جا وجود ندارد.

نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد «میزان افت آب‌های زیرزمینی» در بازه ۲۵ سال اخیر نسبت به دو دهه پیش از آن، بیش از ۵ برابر افزایش داشته و نرخ فرونشست زمین در برخی شهر‌ها مانند اصفهان ۵ برابر بیشتر شده است.

همچنین تازه‌ترین خطر در رابطه با فرونشست مربوط به فرونشست ۷۶ کیلومتری در کاشان بود. این تَرَک که از نزدیکی «طاهرآباد» شروع می‌شود، به نظر می‌رسد که یکی از بزرگ‌ترین فرونشست‌های ایران است و نشانه‌ای واضح از تخلیه آب‌های زیرزمینی که در مسیر خود تاسیسات راه‌سازی و حتی تاسیسات مربوط به برق و آب و گاز را هم به خطر می‌اندازد.

هرچند کاهش منابع آبی بسیار مهم و جدی است، اما فرونشست که خود معلول کاهش منابع آب زیرزمینی است، خطری بسیار جدی‌تر و مهم‌تر است. برای تامین آب روش‌های گوناگونی در حال ابداع و اجراست، اما برای فرونشست، در عمل هیچ ابداع و راهکاری وجود ندارد.

بیشتر بخوانید:رتبه سرسام آور ایران در فرونشست زمین

اگر این وضعیت با همین شیوه پیش رود در آینده‌ای نه چندان دور باید نه تنها شهرمان را برای فرار از خطرات فرونشست ترک کنیم، بلکه شاید مجبور به ترک کشور خود نیز باشیم. متاسفانه مساله فرونشست از آن‌جایی که کمتر به چشم می‌آید، در تصورات عمومی نیز چندان جدی گرفته نمی‌شود. این در حالیست که فرونشست دیگر تا اتوبان‌ها و خیابان‌های شهر‌های بزرگ پیش رفته است.

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در حوزه فرونشست از جانب تولید در بخش کشاورزی و صنعت بر کشور تحمیل شده است. در صدر این تولیدات کشاورزی، گندم قرار دارد. فقط برای کشت گندم در کشور و در یک سال زراعی بیش از ۱۰ میلیارد و ۷۹۰ میلیون مترمکعب آب یعنی بیش از یک سوم حجم کل آب‌های ذخیره شده پشت سد‌های کشور، مصرف می‌شود.

صنایع فولاد نیز از دیگر عوامل بروز فرونشست و خشکسالی است که متاسفانه در سال‌های اخیر با راه‌اندازی آن در منطقه کویر کاشان بر تشدید این معضل دامن زده است. به استناد آمار در ایران، به ازای تولید هر تن فولاد، ۲۳۰ هزار لیتر آب (۲۳۰مترمکعب) مورد نیاز است و بیشترین تراکم و به نوعی بیشترین نوع صنایع «آب‌بر» کشور در فلات مرکزی ایران قرار دارند که به عنوان یکی از کم‌آب‌ترین و خشک‌ترین استان‌های کشور هم شناخته می‌شوند.

از ۲۱۲ کارخانه تولید فولاد و ذوب‌آهن کشور فقط ۲۷ کارخانه در کنار دریا هستند که از این تعداد استان خوزستان ۱۰ کارخانه، استان هرمزگان ۶ کارخانه، استان گیلان ۵ کارخانه، استان مازندران ۵ کارخانه و استان گلستان نیز یک مورد بوده است که باید هرچه سریع‌تر برای انتقال این کارخانجات به مناطق کنار دریا اقدام کرد.

مدتی زیادی است که استان‌های مختلف کشور درگیر مساله فرونشست یا فروچاله هستند، اما این موضوع و بسیاری از مسائل زیست محیطی با توجه کم مردم و مسئولان محلی روبه رو شده که این مساله خود آفتی برای چاره‌سازی امور و رفع چالش‌های مهم کشور است.

متاسفانه نخستین گامی که برای توسعه و پیشرفت در نظر همه پدیدار می‌شود، توسعه صنایع بزرگ و سنگین مانند ذوب‌آهن، فولاد، پتروشیمی و پالایشگاه است. این نکته‌ای است که در نفس توسعه، مطلوب است و همواره طرفدار هم دارد، اما باید گفت همین صنایع اگر متناسب با اقلیم منطقه و شرایط جغرافیایی و حتی شرایط فرهنگی یک جامعه رشد نکند، می‌تواند برای ریشه‌های اصلی زیست بوم کشور مخاطره ایجاد کند.

آب مایه حیات برای همه امور است و همین امر موجب شده بسیاری از دشت‌های کشور به دلیل تامین منابع مربوطه با بحران روبرو شوند. اما باید گفت خوشبختانه برای تامین منابع آب، روش‌های مناسب و اصولی نیز وجود دارد. به طور مثلال، شیرین‌سازی آب دریا یکی از این موارد است که اکنون ۴۵ درصد از تولید جهانی آب شیرین‌کن‌ها در کشور‌های حوزه خلیج فارس متمرکز شده و از این منطقه میزبان بزرگترین مجتمع‌های آب شیرین‌کن در جهان قلمداد می‌شود.

«طاهره جعفری» استاد ایرانی دانشگاه عمان که در این زمینه بررسی‌ها و اقدامات زیادی انجام داده، معتقد است همه تلاش ما در زمینه توسعه این فناوری به‌گونه‌ای بوده که ساده باشد، برای همه قابل دسترس بوده و در همه جای جهان امکان استفاده از آن وجود داشته باشد.

علاوه بر این موارد، استفاده از تجربه کشور‌های منطقه در جبران کم‌آبی نیز بسیار موثر و مفید است. به عنوان مثال مساله «تولید گندم» که برای خودکفایی در کشور بسیار هم مورد تاکید قرار دارد، یکی از مهم‌ترین موارد در بروز کم‌آبی، خشکسالی و فرونشست است.

در این زمینه عربستان از چهار دهه قبل وارد این فاز شده و با استفاده از ذخیره آب‌های زیرزمینی علاوه بر تامین نیاز داخلی به گندم، به یک صادرکننده بزرگ هم تبدیل شد. اما بعد از چهار دهه نه تنها از تامین نیاز داخلی‌اش واماند و صادراتش متوقف شد، بلکه منابع استراتژیک آب خود را هم از دست داد.

این موضوع همان چیزی است که باید مورد توجه سیاستمداران کشور هم باشد که به بهانه خودکفایی در تولید گندم، دشت‌ها را خالی از سکنه نکرده و فرونشست را بیش از پیش گسترش ندهند. اما جدا از این مورد، تجربه سدسازی ترکیه روی رودخانه‌های این کشور نیز بر محدودیت‌های دسترسی ایران به منابع آبی قابل تامل است.

بیشتر بخوانید:تهران در سیاه‌چاله فرونشست؛ چرا در پایتخت فروچاله و بحران فرونشست زمین ایجاد می‌شود؟

دو پروژه بزرگ سدسازی «گاپ» و «داپ» که ترکیه در پی تکمیل آنهاست، در صورت بی‌توجهی ایران به پیامد‌های آن می‌تواند مشکلات بسیار زیادی برای کشور ایجاد کند. به استناد پژوهش‌های انجام شده، ترکیه با این اقدامات در پی وابسته کردن امنیت آبی کشور‌های منطقه به منابع آبی خارج از کشور است که پیامد آن وابسته کردن بخشی از امنیت ملی است.

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، آلودگی هوا سالانه حدود ۷ میلیون نفر را در سراسر جهان به کام مرگ می‌کشاند و از هر ۱۰ نفر، ۹ نفر هوای آلوده (بیش از حد مجاز دستورالعمل‌های آلاینده سازمان بهداشت جهانی) را تنفس می‌کنند. این موضوع به ویژه در کشور‌های با درآمد کم و متوسط بیشترین تأثیر را دارد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، کمبود منابع و دسترسی به سوخت‌ها و وسایل پاک نه فقط افراد و خانوار‌های کم‌درآمد را در معرض خطر قرار می‌دهد، بلکه توسعه اقتصادی آن‌ها را نیز تضعیف می‌کند. آلودگی هوا از جمله مسایلی است که بسیاری از شهر‌های کشورمان علاوه بر تهران و اصفهان، حتی در نقاط کویری مانند یزد و کرمان را نیز درگیر خود کرده است.

باید در نظر داشت که آلودگی هوا یکی از معضلات بزرگ و مهمی است که امروزه در همه جای دنیا وجود دارد، اما نکته مهم، منشا بسیاری از این آلودگی‌هاست. اگر کشوری به هر دلیل موجب آلودگی بیش از حد هوا شود، تاثیرات آن دیگر دامنگیر خودش نیست و می‌تواند کشور‌های همسایه را هم درگیر کند که این امر می‌تواند به درگیری‌ها و کشمکش‌های سیاسی نیز منجر شود.

البته این معضل هم به مانند سایر مشکلات راه حل دارد. به طول مثال استفاده از «اسکرابر و فیلتر» می‌تواند به میزان قابل توجهی انتشار آلاینده‌های مضر را کاهش دهد. ترغیب استفاده از حمل‌ونقل عمومی پایدار هم از دیگر راه‌حل‌های مهم در این زمینه است. در شهر‌های بزرگ به دلیل اهمیت زمان، مردم ترجیح می‌دهند از خودروی شخصی به جای وسایل نقلیه عمومی سفر کنند که همین امر علاوه بر افزایش میزان آلاینده‌ها، موجب افزایش میزان ترافیک شهری، هزینه‌های استهلاک خودرو و ... می‌شود.

ترغیب به استفاده از گزینه‌های حمل‌و نقل پایدار می‌تواند به میزان قابل توجهی سطح آلودگی را کاهش دهد. سرمایه‌گذاری در سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی، ارتقای زیرساخت‌های دوچرخه‌سواری و ایجاد انگیزه برای استفاده از وسایل نقلیه الکتریکی می‌تواند نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا داشته باشد.

توسعه ناپایدار صنایع که متاسفانه همواره با تخریب محیط‌زیست همراه بوده، از بزرگ‌ترین مشکلات گذشته و حال کشور است. در کشورمان توسعه صنایع که به بهانه اشتغال‌زایی نیز همراه بوده یکی از این معضلات بزرگ برای جامعه محیط‌زیست کشور است که این مهم در مناطق مرکزی به دلیل نزدیکی به شهر‌های بزرگ از وضعیت بسیار بغرنج‌تری برخوردار است.

یکی از این مناطق مرکزی شهرستان «نطنز» در استان اصفهان است که به دلیل وجود رشته کوه‌های «کرکس» از کوه‌های مرکزی موقعیت ویژه‌ای دارد و متاسفانه به دلیل هجوم بی‌رویه ماشین‌آلات معدنی بر پیکره این کوهستان که البته در منطقه حفاظت شده هم قرار دارد، آسیب‌های جدی دیده است.

کوهستان کرکس به عنوان بزرگ‌ترین منبع تولیدکننده آب شیرین در استان اصفهان بعد از زاینده‌رود، از سه دهه پیش به شکل افسارگسیخته مورد هجوم قرار گرفته و در این میان سازمان حفاظت از محیط‌زیست نیز نظاره‌گر این تخریب گسترده است. به گفته یکی از کارشناسان حوزه اقلیم و آب‌وهوا، اگر روند تخریب یکی از کوه‌های منطقه روستای اوره به نام کوه «َور اِسپی»، با همین سرعت پیش رود، دیگر هیچ یخچال طبیعی و برفی در قله «کرکس‌کوه» باقی نخواهد ماند و در نتیجه منابع آب این منطقه از بین رفته و دیگر هیچ قنات و چشمه‌ای هم تا چند سال آینده باقی نمانده و این منطقه ییلاقی در کنار کویر، شاید تا کمتر از یک دهه آینده خالی از سکنه باشد.

تاسیس صنایع معارض با محیط‌زیست مانند معادن به بهانه رفاه، ایجاد اشتغال و توسعه جوامع محلی دروغی، اشتباه بزرگی است که در همان گام نخست قانون‌شکنی کرده و قانون «آمایش سرزمینی» را نادیده و زیرپا می‌گذارد و باید هرچه سریع‌تر برای آن راه حلی یافت. به گفته کارشناسان، نطنز از جمله شهر‌های تاریخی است که با توسعه صنعت گردشگری نه تنها می‌تواند منابع عمده مالی و اشتغال را جذب کند بلکه حداقل آسیب به محیط‌زیست را هم در پی خواهد داشت.