همه آنچه باید درباره عراق بدانیم/فرهنگ و سنت در کشور همسایه

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: عراق یکی از کشور‌های مهم در خاورمیانه است که به دلیل تاریخ کهن، موقعیت جغرافیایی استراتژیک و نقش برجسته در تحولات منطقه‌ای و جهانی اهمیت ویژه‌ای دارد. عراق با تمدن‌های باستانی، منابع طبیعی غنی و تنوع قومی و مذهبی خود، تأثیرات عمیقی بر تاریخ و فرهنگ جهان داشته است.

جغرافیای عراق

عراق از کشور‌های خاورمیانه و جنوب غرب آسیا است که از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن و سوریه، از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه است. عراق در جنوب، مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد. دو رود دجله و فرات از شمال به جنوب این کشور روان هستند و به خلیج فارس می‌ریزند. مساحت عراق ۴۳۸،۳۱۷ کیلومتر مربع است. کردستان عراق منطقه‌ای خودمختار در بخش شمال کشور عراق است. اقلیم کردستان دارای پارلمان ۱۰۰ نفره، نخست‌وزیر و هیات دولت محلی است. ۱۷ درصد بودجه کشور عراق به اقلیم کردستان اختصاص دارد. زبان رسمی آن کردی و پرچمش هم از پرچم عراق متفاوت است. اربیل پایتخت اقلیم کردستان، و سلیمانیه از شهر‌های مهم آن است. بخش زیادی از عراق را صحرا و بیابان تشکیل داده است و به همین دلیل هم این کشور در اغلب بخش‌های خود آب‌وهوای گرم و خشکی دارند. با این حال، منطقه‌ای که بین دو رود دجله و فرات قرار دارد، بسیار حاصلخیز است. همچنین، اگر قرار باشد به اقلیم کردستان عراق سفر کنید، آب‌وهوایی نسبتا سرد و کوهستانی در انتظارتان خواهد بود.

تاریخچه عراق

عراق پیشینه تاریخی بسیار کهنی دارد، از این‌رو، در آن‌جا آثار تاریخی و باستانی از دوره‌های گوناگون، از هزاران سال پیش از میلاد تا پس از ظهور اسلام وجود دارد. سرزمین کنونی عراق در گذشته بین النهرین نامیده می‌شد و از قدیمی‌ترین مراکز تمدن آسیا بود.

۱. پیش از اسلام

باغ‌های معلق بابل، سرزمین عراق یا بین‌النهرین از حدود شش هزار سال قبل، تمدن‌های کهنی را در خود جای داده است. سومریان، اکدی‌ها، آشوری‌ها، اموری‌ها و کلدانی‌ها نخستین تمدن‌های باستانی عراق را چند هزار سال پیش از میلاد بنا نهادند. از پادشاهان نامدار این دوره حمورابی است. قانون او نخستین قانون مدون و مکتوب جهان محسوب می‌شود. پایتخت او شهر بابل بود که آبادترین شهر دنیای باستان به شمار می‌رفت. حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد، کورش از شاهان هخامنشی، مرکز و شمال بین النهرین را به ایران ملحق کرد. پس از هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بر عراق حکومت کردند. عراق در دوره ساسانی اهمیت بسیاری یافت و تیسفون (مداین) پایتخت شد. ایوان مداین (طاق کسری) از آثار این دوره است. ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۲م) چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت تا اینکه در سال ۱۶ قمری، سپاه مسلمانان، لشکریان ایران را شکست داد و دین اسلام وارد عراق و ایران شد. عراق کنونی در دوران پیش از اسلام، بخشی از ایران بود.

۲. پس از اسلام

مدائن در سال ۱۴ هجری به تصرف مسلمانان درآمد. مسلمانان نیمه جنوبی بین‌النهرین را عراق و نام شمالی آن را جزیره می‌گفتند. سلمان فارسی و حذیفه بن یمان، از صحابه پیامبر اسلام، مدت‌ها حاکم مدائن بودند. در زمان خلیفه دوم، عراق جزئی از قلمرو اسلامی شد. امام علی (ع) در سال ۳۵ قمری مرکز حکومت را از حجاز به کوفه انتقال داد. سه جنگ جمل، صفین و نهروان در این سرزمین به وقوع پیوستند. در ۶۱ ق امام حسین (ع) و یارانش در کربلا، توسط یزید بن معاویه به شهادت رسیدند. در زمان عباسیان بغداد مرکز خلافت شد. در سال ۶۵۶ق مغول‌ها عراق را تصرف کردند. سپس بخش‌هایی از عراق امروزی، تحت تسلط آق قویونلو‌ها و صفویه قرار گرفت. قوای عثمانی در ۱۵۳۵م، عراق را به تصرف خود درآوردند. هنگامی که این سرزمین تحت قلمرو عثمانی درآمد به ایالت بغداد معروف شد. عراق در ۱۹۱۹م از عثمانی جدا شد و تحت سرپرستی بریتانیا درآمد.

با به قدرت رسیدن فیصل اول، «پادشاهی عراق» نام گرفت با مخالفت علمایی، چون میرزا محمدتقی شیرازی، محمد خالصی‌زاده و آیت‌الله کاشانی با سرپرستی بریتانیا بر عراق، در سال ۱۹۳۲م استقلال یافت. در ۱۹۵۸م عبدالکریم قاسم با کودتایی نظام سلطنتی را برانداخت و در کشور اعلام جمهوری کرد. ۱۰ سال بعد با روی کار آمدن بعثی‌ها، این کشور به جمهوری دموکراتیک خلق عراق تغییر نام داد.

پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش در ایران، صدام حسین در سال ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹م به قدرت رسید و در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ش، جنگی علیه ایران آغاز کرد که ۸ سال طول کشید. عراق در سال ۱۹۹۱م به کویت حمله کرد. در ۲۹ اسفند ۱۳۸۱ش نیرو‌های امریکایی و انگلیسی به بهانه مجازات صدام حسین، و حاکم کردن دموکراسی بر این کشور، به عراق حمله نظامی کردند. در ۳۰ ژانویه ۲۰۰۵ انتخابات مجلس عراق برگزار شد. جلال طالبانی ریاست جمهوری و ابراهیم جعفری نخست ‎وزیری را به عهده گرفتند. در ۲۵ اکتبر ۲۰۰۵ قانون اساسی عراق به تصویب رسید. در آوریل ۲۰۰۶ نوری مالکی جای ابراهیم جعفری را گرفت و تا اوت ۲۰۱۴ در این سمت بود. عراق دهم اکتبر ۲۰۲۱ انتخابات پارلمانی برگزار کرد و «عبداللطیف رشید» به عنوان رئیس جمهور جدید عراق انتخاب شد.

ساختار حکومتی عراق

دولت مرکزی عراق که پیش از انقلاب اسلامی ایران و به واسطه قرار داد الجزایر با ایران اختلافاتی داشت، در نهایت پس از انقلاب اسلامی و در شهریورماه ۱۳۵۹ به مرز‌های غربی ایران حمله کرد؛ اقدامی که مقدمه یک جنگ طولانی و تمام عیار دو کشور همسایه شد و صد‌ها هزار نفر در این جنگ هشت ساله جان خود را از دست دادند. حضور صدام در رأس هرم قدرتی عراق که در دهه ۷۰ میلادی قدرت را از نخسین رئیس جمهور عراق یعنی احمد حسن البکر گرفت، مقدمه ناامنی‌های فراوانی در عراق شد که جنگ هشت ساله علیه ایران تنها یک مورد آن بود.

با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران و عراق و بازگشت دو کشور به مرز‌های مندرج در قرارداد الجرایز، صدام به کویت حمله و مقدمه آغاز جنگ خلیج فارس را فراهم کرد. نوع حکومت داری صدام در عراق در نهایت سبب شد تا دولت آمریکا در اواخر زمستان سال ۱۳۸۱ به این کشور حمله نظامی کند و مقدمه سقوط دولت صدام را فراهم کند. یک روز بیشتر به نوروز ۱۳۸۲ (۲۰ مارس ۲۰۰۳) نمانده بود که آمریکا با تشکیل یک ائتلاف به عراق حمله کرد. این کشور دست نکشیدن عراق از برنامه سلاح‌های کشتار جمعی که خلاف قطعنامه ۶۸۷ شورای امنیت بود را به عنوان دلیل این تهاجم اعلام کرد. د درگیری‌ها در سال ۲۰۰۸ در عراق ادامه پیدا کردند و نیرو‌های مسلح تازه آموزشدیده عراقی با شبه نظامیان درگیر شدند. دولت عراق توافقی را با آمریکا امضا کرد که نیرو‌های مسلح آمریکا را ملزم به خروج از شهر‌های عراق تا ۹ تیرماه ۱۳۸۸ و خروج از کل خاک عراق تا ۱۰ دیماه ۱۳۹۰ می‌کرد.

با خروج نیرو‌های آمریکایی در سال ۱۳۹۰ ناآرامی‌ها ادامه یافت و عراق دچار بیثباتی سیاسی شد. بهار عربی در بهمن ۱۳۸۹ به عراق رسید و مخالفت‌ها در شهر‌ها گسترش یافت، اما مخالفت‌های ابتدایی نتوانستند دولت را ساقط کنند. ائتلاف میهنی عراق که گفته میشود بزرگترین مجموعه سنیان عراق است به دلیل آنکه دولت عراق را تحت سیطره شیعیانی می‌دانست که می‌خواهند سنی‌ها را کنار بزنند، مجلس عراق را به مدت چند هفته در ماه‌های پایانی ۱۳۹۰ تحریم کرد. گروه‌های شبه نظامی سنی در سال ۲۰۱۳ حملات زیادی را علیه اکثریت شیعه عراق انجام دادند تا اعتماد عمومی نسبت به دولت نوری المالکی را زیر سؤال ببرند. جنگ طلبان سنیمذهب عضو دولت اسلامی عراق و شام در سال ۱۳۹۳ کنترل بخش‌های وسیعی از عراق از جمله شهر‌های بزرگی، چون تکریت، فلوجه و موصل را به دست آوردند و باعث شدند صد‌ها هزار نفر از خانه و کاشانه خود فرار کنند و در ادامه این گروه‌ها که اقدامات تروریستی خود را گسترش دادند به شکل گیری گروه تروریستی داعش کمک کرد؛ گروهی تروریستی که زمینه جنگ‌های داخلی طولانی در عراق را فراهم کرد و در نهایت با کمک‌های ایران و دیگر کشور‌های متحد از پای درآمد.

مدیریت سیاسی عراق به شکل فدرالی است و دولت فدرال عراق تحت قانون اساسی فعلی به شکل یک جمهوری فدرالی دموکراتیک پارلمانی اسلامی تعریف می‌شود. دولت فدرال مشتمل بر قوای مجریه، مقننه و قضاییه و کمیسیون‌های مستقل متعدد دیگر است. جدای از دولت فدرال مناطق (مشتمل بر چند استان)، استان‌ها و بخش‌هایی وجود دارند که طبق قانون دارای اختیاراتی هستند. عراق دارای هجده استان است که هر استان به چند شهرستان تقسیم شده است. کردستان عراق تنها ناحیه تعریف‌شده در قانون عراق است که برای خود دولت و ارتش نیمه رسمی به نام پیشمرگه دارد. بغداد، صلاحالدین، دیاله، واسط، میسان، بصره، ذیقار، مثنی، قادسیه، بابل، کربلا، نجف، انبار، نینوا، دهوک، اربیل، کرکوک، سلیمانیه و حلبچه استان‌های عراق هستند.

اقتصاد عراق

حدود ۹۵ درصد از کل درآمد‌های کشور عراق از فروش نفت حاصل می‌شود. در سال ۲۰۱۱ استخدام تمام وقت در بخش‌های عمومی به میزان ۶۰ درصد از کل استخدام‌ها را شامل می‌شد، به این ترتیب بخش صادرات کشور عراق شغل‌های کمی را فراهم ساخته است و در این کشور بانوان کمی مشغول به کار‌های دولتی هستند. واحد پول کشور عراق دینار است و قیمت دینار کشور عراق بر اساس دلار و اسکناس‌های جدید نیز ارزیابی می‌شود. واژه دینار از دیناریوس که واحد پول امپراتوری روم بوده گرفته شده است.

صنعت گردشگری از دیگر بخش‌های اقتصادی قدرتمند در کشور عراق محسوب می‌شود و این موضوع به دلیل وجود برخی اماکن مذهبی شیعیان در این کشور است به طوری که سازمان حج و زیارت ایران آمار گردشگران مذهبی را هرساله بیشتر از قبل اعلام می‌دارد. فعالیت‌های صنایع تولیدی کشور عراق ارتباط مستقیمی به صنایع نفتی دارد و به طور کلی صنایع اصلی در این مدت می‌تواند بر اساس نفت و مواد شیمیایی و همینطور کود ارزیابی شود. احداث ساختمان و همینطور ساخت و ساز از سایر بخش‌های صنعتی گسترده محسوب می‌شود و به طور کلی صنایع در کشور عراق زیر بنای تولیدی را پیش برده است. در کشور عراق وضعیت برای پروژه‌های مسکونی بهتر از سایر بخش‌ها ارزیابی شده است.

صنایع مهم اقتصادی کشور عراق شامل صنایع نفت، شیمیایی، منسوجات و پارچه، تولید و فرآوری‌های چرم و همینطور صنایع غذایی است. کالا‌های ساختمانی و ترکیبات شیمیایی از دیگر بخش‌های مهم اقتصادی کشور عراق محسوب می‌شود و فرآوری و ساخت فلزات نیز در این منطقه به رشد مشخصی رسیده است. رتبه اقتصادی کشور عراق بالا است و در لیست کشور‌هایی قرار دارد که توانسته پیشرفت مشخصی در زمینه منابع طبیعی داشته باشد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که اقتصاد کشور عراق در ۱۰ سال آینده عملکرد بهتری خواهد داشت.

فرهنگ و آداب عراق

آداب و رسوم عراق متشکل از دو فرهنگ عربی و کردی است. عرب‌ها در سراسر جهان به پخت غذا‌های متفاوت با ادویه‌های عربی معروف هستند. اعراب بسیار مهمان‌نواز بوده و اصولاً به مهمانی رفتن و دعوت کردن مهمان علاقه بسیار زیادی دارند. کرد‌ها نیز با درجات کمتری این آداب و رسوم دیرینه را حفظ کرده اند و تمامی ارکان زندگی خود را برپایه مهمان نوازی بنا ساخته‌اند. مردمان عراق به شدت خویشاوند مدار هستند. خویشاوندان و اعضای یک خاندان در تمامی مسائل و سختی‌ها پشتیبان یکدیگر بوده و رفاه اعضای خانواده برای تک تک اعضا از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. هرچند این موارد رفتار‌های پرعطوفتی را می‌رساند، اما متاسفانه تعصبات مذهبی باعث شده است تا روابط میان بزرگ‌ترین اقوام این کشور یعنی اعراب و کرد‌ها چندان مطلوب نباشد. 

مذهب عراق

مردم عراق از نظر مذهبی به دو گروه بزرگ شیعه و سنی تقسیم می‌شود. حدود ۶۰ درصد آن‌ها شیعه، ۳۷ درصد سنی و ۳ درصد آن‌ها را پیروان دیگر ادیان مانند مسیحیان، یهودیان، آشوریان و... هستند. مردم شیعه که بیشتر جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند، اغلب در قسمت‌های جنوبی و مرکزی عراق زندگی می‌کنند. وجود مقبره امامان شیعه در شهر‌های عراق مانند کربلا و نجف، و همچنین وجود حوزه علمیه نجف و همینطور حضور دایمی علمای شیعه در این شهر‌ها باعث تقویت فرهنگ شیعه شده و این امر شیعیان عراق را از نظر فرهنگی به مردم ایران نزدیک کرده است. بعد از برکنار شدن حکومت صدام، نفوذ شیعه در این کشور بیشتر شد و مردم آن می‌توانند خیلی راحت‌تر درباره هویت مذهبی خود صحبت کنند. مردم سنی عرب نوع دیگری از ساختار فرهنگی عراق را تشکیل می‌دهند که براساس قومیت عربی و با مذهب سنی ایجاد شده و به خاطر حاکمیت اقلیت عرب‌های سنی در دهه‌های گذشته در عراق تقویت شده است. گرایش‌های عربی این قسمت از فرهنگ عراق خیلی قدرتمند بوده و مردم عراق معمولاً پیروان ادیان مسیحی و یهودی را می‌پذیرند، زیرا این ادیان، کتاب مقدس داشته و به خدای واحدی اعتقاد دارند.

زبان مردم عراق

زبان رسمی مردم عراق عربی و کردی است. البته زبان‌های دیگری مانند ترکی آذربایجانی (ترکمن‌های عراق)، فارسی، لری فیلی، کلدانی نو (از زبان‌های آرامی)، ارمنی، آشوری، دوماری (زبان کولی‌ها)، گورانی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی) در این کشور صحبت می‌شود.

گردشگری و جاذبه‌های عراق

کشور عراق با تاریخ غنی، جاذبه‌های تاریخی و مذهبی، و طبیعت زیبا، یک مقصد جذاب برای گردشگران است. در ادامه، راهنمایی‌هایی برای سفر به عراق را ارائه می‌دهیم:

• بغداد: پایتخت عراق که دارای جاذبه‌های گردشگری مانند قصر صدام حسین، قصور ریاست جمهوری، بازار صبح و پل جمهوری است.

• اربیل: پایتخت استان کردستان عراق که یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های مسکونی در جهان است. دارای مکان‌های باستانی مانند قلعه اربیل و موزه باستان‌شناسی است.

• نینوا: شامل شهر موصل و آثار حضارت نینوی با مکان‌های مانند محل باستانی نینوی و قصر الرباط است.

• اور: مکان باستانی مهمی است که به دوران سومریه در جنوب عراق برمی‌گردد و شامل آثاری مانند زیگورات و باقیمانده‌های ساختمان‌های باستانی است.

• بابل: محل باغ‌های آویزان معروف و مرکز امپراتوری باستانی بابل که دارای معبد اصلی بابل و باغ‌های آویزان است.

• شهر کوفه: مکان مذهبی برای مسلمانان که قبور امام علی بن ابی طالب را در خود جای داده است.

• مدائن صالح: در منطقه حجر در غرب عراق واقع شده و یک مکان باستانی مهم برای حضارت نبته اللوح است.

• مراتع عراقیه: این مناطق آبی در جنوب عراق به عنوان یک قسمت از میراث جهانی شناخته می‌شوند و محل سکونت بسیاری از پرندگان مهاجر و حیات وحش منحصر به فرد است.

• کربلا: شهر مقدسی برای شیعیان که محل ضریح امام حسین بن علی است و مکان زیارتی مهمی برای شیعیان در سراسر جهان است.

• موصل: شامل مکان‌های تاریخی و باستانی مانند پل موصل قدیمی، بازار قدیمی و مساجد باستانی است.