فتحعلی شاه قاجار کیست و وقایع مهم دوران سلطنتش چه بود؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: فتحعلی شاه قاجار دومین شاه سلسله قاجار بود که از سال ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳ خورشیدی بر ایران حکومت کرد. او نوه محمدحسن‌خان قاجار و برادرزاده آغامحمدخان قاجار بود و پس از ترور آغامحمدخان در سال ۱۱۷۶ به سلطنت رسید. فتحعلی شاه به مدت ۳۷ سال بر ایران حکومت کرد و در طول این مدت با چالش‌ها و بحران‌های متعددی در داخل و خارج از کشور مواجه شد.

زندگینامه فتحعلی شاه

فتحعلی شاه قاجار در ۴ بهمن ماه ۱۱۵۰ هجری خورشیدی در دامغان متولد شد. پدرش حسینقلی‌خان جهانسوز فرماندار دولت زندیه در دامغان بود. فتحعلی شاه که بابا خان نام داشت، برای جلوگیری از شورش پدر، از ابتدای دوران کودکی، گروگان دربار زندیه بود. وی بعد از چندین سال به دامغان بازگشت و بعد از مرگ پدر به‌همراه دیگر عمویش، نزدیک دو سال را در استرآباد گذراند. در نبردی که بین آغامحمدخان قاجار و برادرانش درگرفت، محمدخان پیروز شد و بر مازندران سلطه یافت. وی با مادر فتحعلی‌خان ازدواج کرد و عنوان پدرخواندگی او را گرفت. فتحعلی‌خان در بسیاری از جنگ‌ها عموی خود را همراهی می‌کرد.

بیشتر بخوانید: شاه عباس صفوی کیست و اقدامات و فتوحاتش چه بود؟

آغامحمدخان قاجار در زمان حیات خود، چون فرزندی نداشت، فتحعلی‌خان را که بسیار به او علاقه و اطمینان داشت را به‌عنوان نائب‌السلطنه انتخاب کرد و وی را همراه خود به شیراز برد تا به جنگ لطفعلی‌خان زند برود. در آنجا فتحعلی‌خان به‌سوی خلیج فارس لشکر کشید و در فتح کرمان همراه شاه نبود. بعد از فتح کرمان، فتحعلی‌خان به‌عنوان حاکم فارس و کرمان انتخاب گردید و آغامحمدخان قاجار راهی تهران شد.

پس از به سلطنت رسیدن آغامحمدخان قاجار، وی وارد جنگ با روس‌ها در تفلیس و قفقاز شد و، چون گمان می‌برد جنگ به درازا بکشد، میرزا شفیع و میرزا محمدخان قاجار را مامور کرد در صورت عدم بازگشت او، فتحعلی‌خان را به سلطنت بنشانند. آغامحمدخان قاجار در جریان جنگ‌ها، در حالی که مشغول فرونشاندن شورش‌های محلی بود، قره‌باغ را تصرف کرد؛ ولی در شورشی که به وجود آمد، با توطئه اطرافیانش، به دست خدمتکاران خود به قتل رسید.

با کشته شدن آغامحمدخان قاجار شورش‌های بسیاری برای رسیدن به حکومت به وسیله مدعیان، شکل گرفت. فتحعلی شاه که نائب السلطنه بود بدون تلف کردن وقت با ۳۰۰ سوار راهی تهران شد. سرانجام فتحعلی‌خان توانست همه شورش‌ها را خاموش کند و به تخت سلطنت ایران بنشیند. فتحعلی شاه در روز عید فطر سال ۱۱۷۷ شمسی تاج‌گذاری کرد و ابراهیم خان اعتمادالدوله را به‌عنوان صدراعظم خود انتخاب کرد.

همسران و فرزندان فتحعلی شاه

فتحعلی شاه عمده وقت خود را به جای اداره و رسیدگی به مسائل مهم کشوری، در حرمسرای خود می‌گذراند. او طی یک فتوای عجیب تمامی زنان ایران را به خود محرم کرده بود. هیچ زن و دختری حق رو گرفتن از فتحعلی شاه را نداشت. همچنین در مواقعی که ایشان به بازار می‌رفتند، مردان و کاسبان بازار باید جای خود را به دختران یا همسرانشان می‌دادند. هیچ مردی حق نداشت که در بازار حضور یابد. تنها زنان و دختران باید در بازار حضور پیدا می‌کردند و اگر در بازار زن یا دختری مورد پسند فتحعلی شاه قرار می‌گرفت، بدون هیچ ممانعتی باید قبول می‌کرد که به حرمسرای شاه منتقل شود. روایات زیادی از تعداد زنان فتحعلی شاه وجود دارد. در بین این روایات کمترین میزان ۱۰۰ همسر و بیشترین ۱۰۸۰ همسر است. بیشتر منابع تعداد همسران و فرزندان وی را به ۱۸۹ همسر و ۱۴۴ فرزند پسر تخمین زده‌اند.

آغامحمدخان عموی وی، بیشترین تاثیر را بر روی فتحعلی شاه داشت. تعداد زیاد همسران و فرزندان فتحعلی شاه نیز به پشتوانه تشویق‌ها و پاداش‌هایی است که آغامحمدخان برای فرزندآوری و ازدواج به او می‌داد. چراکه آغامحمدخان به دلیل اخته بودن توانایی ازدواج و فرزندآوری را نداشت و به همین منظور برادرزاده خود را جهت انجام این کار‌ها تشویق می‌کرد. با توجه به قانون اسلام که هر مرد تنها می‌تواند چهار همسر عقدی داشته باشد، فتحعلی شاه نیز چهار همسر عقدی داشت که عبارت‌اند از:

•    آسیه‌خانم دولو، مادر عبّاس میرزا ولیعهد اول بود.

•    آسیه‌خانم قوانلو، مادر محمدقلی میرزابود که فرزندش حاکم مازندران شد.

•    خیرالنساءخانم قوانلو، او مادر خدیجه‌سلطان‌خانم بود. خدیجه‌سلطان‌خانم اولین زنی بود که خارج از ایل قاجار ازدواج کرد و همسر سومین صدراعظم ایران محمدحسین‌خان صدراصفهانی شد.

•    مریم بیگم، مادر محمدرضا‌میرزا و محمودمیرزا بود که پسر اولش حاکم گیلان شد و پسر دومش شاعر و نویسنده معروف ایران است.

وقایع مهم دوران فتحعلی شاه

۱. ارتباط با هند

زمان شاه فتحعلی حاکم افغانستان قصد حمله به هند را داشت. لرد ولزکی حاکم هند مهدی علی‌خان نماینده کمپانی هند شرقی را به دربار ایران فرستاد و از او خواست جلوی پیش‌روی افغان‌ها را بگیرد. سر جان ملکم نماینده دیگری بود که از سوی کمپانی هند شرقی به ایران آمد و برای محافظت از مرز‌های هند در مقابل حملات زمان شاه، قراردادی با فتحعلی شاه امضا کرد. بر طبق این قرارداد، بعضی امتیازات تجاری در خلیج فارس به انگلیسی‌ها داده شد و ملکم عهد کرد وقتی از جانب افغانستان یا فرانسه به خاک ایران تجاوز شد از مساعدت به ایران خودداری نکند. فتحعلی شاه حاکم هرات را به جنگ زمان شاه فرستاد و او نیز جنگ را برد.

۲. جنگ میان ایران و روس در ایروان

در سال ۱۱۸۳ شمسی جنگ میان ایران و روسیه رسماً آغاز شد. ارتش ایران به ایروان رفتند و با نیرو‌های روس روبرو شدند. بیگلربیگی از جانب نیروی ایران بود ولی با نیروی روس مشارکت کرد و در ورودی را بر روی ارتش ایرانی باز نکرد. ارتش ایران با تمام توان جنگیدند، اما موفق نشدند. پس از این ماجرا فتحعلی شاه تصمیم گرفت خود شخصاً عازم میدان جنگ شود، اما می‌دانست که قدرت شکست روس‌ها را ندارد لذا از انگلیسی‌ها درخواست کمک کرد. انگلیسی‌ها در قبال کمک درخواست خود را مطرح کردند که این در خواست شامل تسلط بر جزیره هرمز و همچنین بنادر دریای خزر و بوشهر بود که فتحعلی شاه نیز با طرح این درخواست از کمک انگلیس مایوس شد و صرف نظر کرد.

۳. عهدنامه گلستان

سرگور اوزلی برای برقراری صلح میان ایران و روسیه شخصاً به‌عنوان واسطه انتخاب شد. وی مذاکرات صلح آمیزی داشت و به مدت یک ماه در تبریز ماند. در این مدت اطلاعات کامل و جامعه‌ای از ایران و سپاه جنگی ایران به دست آورد. در نهایت بین دولت ایران و روس مذاکراتی انجام شد، اما هیچ یک به نتیجه نرسیدند و جنگ دوباره شروع شد. در اواخر مهر ۱۱۹۲ شمسی نیرو‌های روس به سپاه عباس‌میرزا حمله کردند و ایران شکست سختی را متحمل شد و نیرو‌های نظامی ایران مجبور به عقب نشینی در تبریز شدند.

روس‌ها به کمک انگلیسی‌ها در تدارک قوای جدید برای حمله به ناپلئون بودند و ایران نیز در تهیه و تدارک قوای جدید برای حمله به روسیه بودند، اما در نهایت با وساطت انگلیس عهدنامه گلستان در ۳ آبان ۱۱۹۲ شمسی امضا شد. در پی این عهدنامه حاکمیت بر بخش‌هایی از شمال دولت شاهنشاهی ایران شامل قفقاز، ارمنستان، ایالت‌های شرقی و تمام شهر‌ها و شهرک‌ها و روستا‌های مناطق غربی گرجستان در ساحل دریای سیاه و محال گروزیه (کورنه) شامل چچن و اینگوش امروزی از ایران سلب شده و به امپراتوری روسیه واگذار شد.

۴. قرارداد ترکمنچای

منطقه گوگچای در جنگ‌های دوره اول ایران و روس به‌دست روس‌ها افتاده بود؛ اما به‌دلیل مسلمان‌نشین بودن این منطقه، تسخیر آن، دوام نیافت و اهالی گنجه قیام کردند و روس‌ها را قتل عام کردند و ارتش ایران به‌راحتی شهر را تصرف کرد. این قیام به شهر‌های مسلمان نشین منطقه، سرایت کرد و این مناطق از سلطه روس‌ها در آمدند. بیشتر این مناطق به موجب عهدنامه گلستان به روسیه تعلق داشتند. این قضایا سبب شد اختلافاتی در مورد قرارداد گلستان مطرح شود. سرگور اوزلی در قرارداد گلستان، گوگچه را که جزو ایران بود و در نزدیکی ایروان قرار داشت، متعلق به روسیه دانست؛ این در حالی بود که اهالی این شهر، مسلمان بودند و حاضر به اطاعت از حکومت گرجستان نبودند. قیام مردم گوگچای و اهالی گنجه، بهانه جنگ‌های دوم ایران و روس شد.

مشخص نبودن حدود و مرز‌های بین ایران و روسیه و عدم توافق در مورد ناحیه گوگجه، سبب شد بین ایران و روسیه تنش‌هایی ایجاد شود. یرملوف سردار روسیه به پادگان نظامی ایران حمله کرد و جنگ‌های دور دوم ایران و روس شکل گرفت. نیرو‌های روسیه در جنگ شمکور، ایرانیان را شکست دادند و گنجه تصرف شد. در جنگ گنجه، پاسکوویچ فرمانده کل نیرو‌های روسیه، عباس‌میرزا را شکست داد. کمک‌های انگلستان به ایران در جنگ با روسیه اثر بخش نبود و سرانجام ژنرال آریستوف به‌دلیل خیانت به آصف‌الدوله تبریز را تصرف کرد. فتحعلی شاه به ناچار تقاضای صلح کرد و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری عهدنامه ترکمانچای بین دو طرف امضا شد. طبق معاهده ترکمانچای مقرر شد:

•    رود ارس به‌عنوان مرز دو طرف مشخص شود.

•    ایران خانات ایروان و نخجوان را به روس‌ها واگذار کند

•    ایران از حق کشتی‌رانی در دریای خزر دست بردارد و اجازه عبور و مرور آزادانه به کشتی‌های روسی را بدهد

•    ایران متعهد شد مبلغ ۵میلیون (ده کرور) تومان، غرامت جنگی به روسیه پرداخت کند

•    روسیه از ولایتعهدی عباس‌میرزا حمایت کند

•    اسرای دو طرف، آزاد و رد و بدل شوند

•    حق قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون به اتباع روسی داده شود

بنا‌های فتحعلی شاه در تهران

آثار معماری که به دستور فتحعلی شاه در تهران بنا شده بودند از این قرارند: 

•    مسجد شاه

•    کاخ نگارستان

•    باغ و عمارت لاله‌زار

•    برج نوش

•    بخشی از بنا‌های باغ شاه

•    قصر قاجار

•    بنای قدیمی کاخ نیاوران

درگذشت فتحعلی شاه

فرمانده فارس از دادن مالیات سرباز می‌زد تا جایی که شاه تصمیم می‌گیرد شخصا‌ً به فارس رفته و هم مالیات را بگیرد و هم فرماندار را عزل کند. او در حالی که بیمار بود به سمت جنوب لشکرکشی کرد و سرانجام فتحعلی شاه در سن ۶۲ سالگی و پس از ۳۷ سال سلطنت بر ایران به دلیل بیماری و مریضی در راه کاشان از دنیا رفت. جسد او را برای انجام مراسمات از کاشان به قم و سپس در حرم حضرت فاطمه معصومه (س) به خاک سپردند. فتحعلی شاه پس از ناصرالدین شاه قاجار با ۵۰ سال حکومت بیشترین دوران حکومت را در بین ایل قاجار داراست. سنگ قبر او نیز مانند سنگ قبر ناصرالدین شاه بسیار زیبا و هنرمندانه حکاکی شده است و در حال حاضر در موزه آستان مقدس حرم حضرت معصومه (س) نگهداری می‌شود.