نوسازی بی‌حساب در محدوده بافت تاریخی اصفهان

اقتصاد۲۴-شهر اصفهان، با عنوان نصف جهان، همواره به‌واسطه آثار تاریخی منحصر‌به‌فرد خود، نه‌تنها در ایران بلکه در جهان شناخته‌شده است. میدان نقش‌جهان، مسجد جامع، پل‌های تاریخی و خانه‌های قدیمی که هریک روایتگر تاریخ و فرهنگ این سرزمین هستند، در محدوده بافت تاریخی این کلانشهر جای گرفته‌اند. این بافت تاریخی حدود ۱۵۰۰ هکتار از شهر اصفهان را در بر می‌گیرد و در طول دهه‌های گذشته، به عنوان قلب تپنده میراث فرهنگی این شهر شناخته می‌شده است. بااین‌حال، اخیراً خبر‌هایی مبنی‌بر بازنگری در محدوده بافت تاریخی اصفهان از سوی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان منتشر شده است. مسئولان شهری اعلام کرده‌اند مناطقی که «دیگر ارزش تاریخی ندارند»، از محدوده بافت خارج خواهند شد. این تصمیم که با هدف تسهیل در نوسازی بافت‌های فرسوده و رونق ساخت‌وساز مطرح شده، نگرانی‌هایی در بین کارشناسان میراث فرهنگی و فعالان این حوزه ایجاد کرده است.

شهر اصفهان، با عنوان نصف جهان، همواره به‌واسطه آثار تاریخی منحصر‌به‌فرد خود، نه‌تنها در ایران بلکه در جهان شناخته شده است. میدان نقش‌جهان، مسجد جامع، پل‌های تاریخی و خانه‌های قدیمی که هریک روایتگر تاریخ و فرهنگ این سرزمین هستند، در محدوده بافت تاریخی این کلانشهر جای گرفته‌اند. این بافت تاریخی حدود یک‌هزار و ۵۰۰ هکتار از شهر اصفهان را در بر می‌گیرد و در طول دهه‌های گذشته، به‌عنوان قلب تپنده میراث فرهنگی این شهر شناخته می‌شده است. بااین‌حال، اخیراً خبر‌هایی مبنی‌بر بازنگری در محدوده بافت تاریخی اصفهان از سوی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان منتشر شده است. مسئولان شهری اعلام کرده‌اند مناطقی که «دیگر ارزش تاریخی ندارند»، از محدوده بافت خارج خواهند شد. این تصمیم که با هدف تسهیل در نوسازی بافت‌های فرسوده و رونق ساخت‌وساز مطرح شده، نگرانی‌هایی در بین کارشناسان میراث فرهنگی و فعالان این حوزه ایجاد کرده است.

بازنگری؛ ضرورت یا تهدید؟

«سیدمرتضی حسام‌نژاد»، معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان، در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها از لزوم بازنگری در محدوده بافت تاریخی سخن گفته و اظهار داشته است: «این بازنگری‌ها برای رفع مشکلات موجود و تسهیل فرآیند نوسازی انجام می‌شود. مناطقی که دیگر ارزش تاریخی ندارند، از محدوده بافت تاریخی خارج خواهند شد تا بتوان با اعطای مشوق‌های نوسازی، به بازآفرینی این فضا‌ها کمک کرد» این درحالی‌است که طبق مصوبات شورای‌عالی معماری و شهرسازی، محدوده بافت تاریخی مشمول ضوابط سختگیرانه‌ای برای ساخت‌وساز و نوسازی است و اعطای طبقات تشویقی و سایر مشوق‌های ساخت‌وساز به این مناطق اعمال نمی‌شود. بنابراین، به‌نظر می‌رسد هدف اصلی بازنگری، آزادسازی بخش‌هایی از محدوده بافت تاریخی برای تسهیل توسعه شهری باشد. اما این پرسش مهم مطرح می‌شود که معیار «بی‌ارزشی تاریخی» مناطق چیست و آیا حذف برخی محلات از محدوده بافت تاریخی، پیامد‌های ناگواری به‌همراه نخواهد داشت؟

بازنگری در محدوده بافت تاریخی، ضرورت کارشناسی و دقت در تصمیم‌گیری

در همین رابطه، «محمدرضا کاظمی»، دکترای مرمت شهری، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» می‌گوید: «بافت تاریخی یک شهر، صرفاً به بنا‌های ارزشمند و شاخص خلاصه نمی‌شود. این بافت یکپارچه، شامل معماری، فضا‌های شهری و حتی ارتباط اجتماعی بین محلات است. هرگونه بازنگری و حذف مناطقی از بافت تاریخی، می‌تواند به تخریب تدریجی هویت شهر اصفهان منجر شود.»

بیشتر بخوانید:جشن مهرگان ثبت جهانی شد

کاظمی می‌گوید: «معیار‌های تشخیص ارزش تاریخی بسیار حساس و نیازمند مطالعات گسترده کارشناسی هستند. متأسفانه تجربه نشان داده است در بسیاری از موارد، با نادیده گرفتن ابعاد اجتماعی و فرهنگی، محلات ارزشمند از محدوده خارج شده و به‌سرعت تغییر کاربری داده‌اند. نتیجه این رویکرد، از دست رفتن هویت شهر و ساخت‌وساز‌هایی نامتجانس با بافت تاریخی بوده است»

پیامد‌های بازنگری غیرکارشناسی در بافت تاریخی

۱. تهدید ثبت جهانی آثار تاریخی

بافت تاریخی اصفهان، به‌دلیل آثار شاخصی همچون میدان نقش‌جهان و مسجد جامع، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. هرگونه تغییر در محدوده یا حریم این آثار می‌تواند باعث تهدید ثبت جهانی آنها شود. نمونه‌های مشابهی از این خطر را در سایر شهر‌های تاریخی کشور، مانند شیراز و یزد، شاهد بوده‌ایم.

۲. از بین رفتن یکپارچگی بافت تاریخی

خروج برخی محلات از محدوده تاریخی، نه‌تنها باعث تخریب تدریجی این مناطق می‌شود بلکه یکپارچگی بافت تاریخی را نیز از بین می‌برد. معماری جدید و ساخت‌وساز‌های ناهماهنگ با بافت سنتی می‌تواند هویت تاریخی شهر را دچار خدشه کند.

۳. تغییر کاربری و فشار توسعه شهری

تجربه نشان داده است خروج مناطق از محدوده بافت تاریخی، بلافاصله زمینه را برای ساخت‌وساز‌های تجاری و مسکونی فراهم می‌کند. این امر نه‌تنها هویت تاریخی این محلات را نابود می‌کند بلکه فشار بیشتری به زیرساخت‌های شهری اصفهان وارد خواهد کرد

لزوم نظارت دقیق و هماهنگی با میراث فرهنگی

به‌نظر می‌رسد بازنگری در محدوده بافت تاریخی اصفهان، موضوعی بسیار حساس و پیچیده است که باید با هماهنگی کامل اداره‌کل میراث‌فرهنگی و کارشناسان حوزه شهرسازی و مرمت شهری انجام شود. این بازنگری نباید تنها با هدف تسهیل ساخت‌وساز صورت گیرد بلکه باید به‌دنبال حفاظت از هویت تاریخی و بازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده باشد.

کاظمی دراین‌باره تأکید می‌کند: «راهکار اصلی، نه حذف مناطق از محدوده تاریخی، بلکه ارائه طرح‌های اصولی بازآفرینی است. این طرح‌ها می‌توانند به احیای بنا‌های فرسوده، تشویق ساکنان به ماندگاری و رونق گردشگری کمک کنند.»

برای بررسی بیشتر موضوع را از «امیرکرم‌زاده»، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان، پیگیر می‌شویم. او در گفت‌و‌گو با «پیام ما» پیرامون وضعیت بافت تاریخی اصفهان و تصمیمات اخیر درباره بازنگری در محدوده این بافت، تأکید کرد این تغییرات باید با دقت و بررسی‌های کارشناسی دقیق انجام شود.

ارزش بی‌بدیل بافت تاریخی اصفهان

مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان با اشاره به اهمیت بی‌بدیل بافت تاریخی اصفهان در سطح کشور، گفت: «بافت تاریخی اصفهان که حدود ۲۰۰۰ هکتار است، برای ما ارزش ویژه‌ای دارد. بنا‌هایی با تزئینات خاص و منحصر‌به‌فرد در این شهر وجود دارند که در هیچ‌جای کشور مشابه آنها یافت نمی‌شود. این بافت از منظر تاریخی و فرهنگی به‌طور ویژه‌ای حائز اهمیت است.»

معیار‌های تشخیص ارزش تاریخی بسیار حساس و نیازمند مطالعات گسترده کارشناسی هستند. متأسفانه تجربه نشان داده است در بسیاری از موارد، با نادیده‌گرفتن ابعاد اجتماعی و فرهنگی، محلات ارزشمند از محدوده خارج شده و به‌سرعت تغییر کاربری داده‌اند. نتیجه این رویکرد، از دست رفتن هویت شهر و ساخت‌وساز‌هایی نامتجانس با بافت تاریخی بوده است

به‌گفته کرم‌زاده: «یکی از مشکلاتی که در حال حاضر با آن روبه‌رو هستیم، تبدیل بافت تاریخی به بافت فرسوده است. این مسئله به‌دلیل عدم توجه کافی به این بخش از شهر و نبود تسهیلات برای ساکنان آنها، باعث شده است برخی از مناطق خالی از سکنه شوند یا شاهد سکونت افراد غیرمرتبط با بافت تاریخی باشیم.»

کرم‌زاده با اشاره به اقدامات ستاد اجرایی حضرت امام (ره) و وزارت مسکن برای فعال‌سازی گروه‌های هدف در بافت تاریخی، اظهار کرد: «این برنامه‌ها برای توانمندسازی ساکنان بافت در زمینه‌های اشتغال و اقتصادی انجام می‌شود، اما باید اذعان کنم سیاست‌های فعلی برای حفظ بافت تاریخی کافی نیست.»

مشکلات بافت تاریخی و اصفهان و تبدیل آن به بافت فرسوده

او همچنین از مسئولین خواست هرچه سریع‌تر آیین‌نامه‌هایی برای حفظ بافت تاریخی تدوین و اجرایی کنند و گفت: «در بافت تاریخی، نیاز به تغییرات اساسی در سیستم‌های ایمنی مانند آتش‌نشانی و دیگر زیرساخت‌ها داریم. باید این سیستم‌ها با ویژگی‌های خاص بافت تاریخی سازگار شوند. این اصل مهم است که ما باید خود را با بافت تاریخی سازگار کنیم، نه اینکه بافت تاریخی را تغییر دهیم.»

مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان درباره تصمیم شهرداری اصفهان برای بازنگری در محدوده بافت تاریخی، تصریح کرد: «من از جزئیات این اقدام شهرداری مطلع نیستم. اما بازنگری در بافت تاریخی باید کاملاً براساس کارشناسی و نظرات متخصصین انجام شود. هر تغییری در محدوده بافت تاریخی باید با دقت و توجه به تاریخ و فرهنگ منطقه باشد. اگر برخی از قسمت‌های بافت تخریب شده‌اند، ممکن است حذف این بخش‌ها ضروری باشد، اما این کار باید با بررسی دقیق و کارشناسی انجام شود.»

کرم‌زاده همچنین تأکید کرد: «در برخی از مناطق اصفهان، بافت تاریخی به‌شدت آسیب دیده است و نمی‌توان آن را احیا کرد، اما باید در انتخاب بخش‌هایی که از محدوده بافت خارج می‌شوند، دقت فراوانی به‌کار گرفته شود. لازمه هر تصمیم دراین‌باره، انجام مطالعات کارشناسی و بررسی‌های دقیق است. تصمیماتی که براساس نظر کارشناسان و متخصصین حوزه میراث فرهنگی اتخاذ شود، می‌تواند به حفظ و صیانت از بافت تاریخی اصفهان کمک کند.»

چالش‌های موجود در مصوبات گذشته

«حسن سلمانی»، مدیر بازآفرینی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» درباره بازنگری در محدوده‌های تاریخی شهر اصفهان و حذف محله‌های فاقد ارزش تاریخی از فهرست بافت تاریخی گفت: «در سال‌های گذشته، شهرداری اصفهان مصوبات متعددی درباره محدوده‌های تاریخی داشته است که بعضی از این مصوبات در دوره‌های مختلف تصویب شده‌اند. این مصوبات شامل عبارات و مفاهیمی همچون «منطقه تاریخی»، «بافت تاریخی» و «محور فرهنگی تاریخی» می‌شوند. یکی از مشکلات اصلی در حال حاضر، تعدد و تنوع این مصوبات است که باعث عدم تمرکز و به‌وجود آمدن ابهاماتی در تعریف دقیق محدوده‌های تاریخی شده است.»

بیشتر بخوانید:کشف چهارطاقی ساسانی در کوهدشت

هدف از بازنگری محدوده‌های بافت تاریخی

سلمانی می‌گوید: «در این راستا، ما به این نتیجه رسیدیم که لازم است یک بازنگری جدید در این محدوده‌ها انجام شود. هدف این بازنگری، شناسایی مناطقی است که واقعاً ویژگی‌های تاریخی و میراثی دارند و باید در فهرست بافت تاریخی باقی بمانند. در همین راستا، ممکن است برخی از محله‌هایی که دیگر ویژگی‌های تاریخی ندارند، از فهرست بافت تاریخی حذف شوند، یا محله‌هایی که قبلاً از محدوده‌های تاریخی خارج شده‌اند، مجدداً وارد این فهرست شوند. یکی از اهداف این تغییرات، حفظ کیفیت زندگی و جلوگیری از کاهش جمعیت بومی در این مناطق است. به‌ویژه در مناطقی که با تغییر کاربری‌ها، همچون تبدیل خانه‌ها به انبار‌های تجاری، روبه‌رو هستند، باید فضا‌های زیست‌پذیر برای ساکنان بومی حفظ شود تا این مناطق از رونق نیفتند.»

تأثیر ساخت‌وساز‌های گذشته بر بافت تاریخی

مدیر بازآفرینی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان همچنین توضیح داد که در گذشته، ساخت‌وساز‌های وسیعی در این مناطق انجام شده که باعث تغییرات گسترده در بافت شهری شده است: «این تغییرات باعث شده است برخی از مناطق تاریخی دیگر ویژگی‌های میراثی خود را از دست بدهند و اکنون نیازمند بازنگری برای تعیین وضعیت دقیق هر کدام از این مناطق هستیم.»

او همچنین بر اهمیت همکاری بین دستگاه‌های مختلف برای اجرای این طرح تأکید کرد و گفت: «هدف این است که با همکاری میراث فرهنگی و سایر نهاد‌های مربوطه، برنامه‌ای جامع برای حفظ و بازسازی بافت‌های تاریخی داشته باشیم که هم برای ساکنان بومی این مناطق رضایت‌بخش باشد و هم توسعه اقتصادی و ساخت‌وساز در این مناطق به‌شکلی متوازن صورت گیرد.»

هدف از بازنگری: شناسایی محدوده‌های تاریخی واقعی

سلمانی با اشاره به نگرانی‌هایی که درباره کوچک‌تر شدن محدوده بافت تاریخی مطرح شده است، گفت: «هدف ما از بازنگری، کاهش یا افزایش محدوده‌ها نیست بلکه هدف این است که محدوده‌های واقعی و ارزشمند تاریخی شناسایی شوند و برای آنها برنامه‌ریزی مناسبی انجام شود. درنهایت، باید از چندگانگی مفاهیم و مصوبات گذشته خارج شویم و یک تعریف روشن و واحد از محدوده‌های تاریخی داشته باشیم. با این رویکرد، نه‌تنها از اصفهان به‌عنوان یک شهر تاریخی حفاظت می‌شود بلکه برای ساکنان بومی نیز شرایط بهتری فراهم خواهد آمد.»

حذف اصفهان از جایگاه جهانی با یک تصمیم اشتباه در حوزه بافت تاریخی

بازنگری در محدوده بافت تاریخی اصفهان، اگر بدون مطالعات دقیق و هماهنگی با میراث فرهنگی انجام شود، می‌تواند تهدیدی جدی برای هویت فرهنگی و تاریخی این کلانشهر باشد. خروج برخی مناطق از محدوده تاریخی، خطر تخریب تدریجی این بافت ارزشمند را به‌همراه دارد و می‌تواند جایگاه جهانی اصفهان را به خطر بیندازد. ازاین‌رو، لازم است مسئولان شهری با رویکردی کارشناسی و با مشارکت نهاد‌های ذی‌ربط، به‌دنبال راهکار‌هایی برای حفاظت و بازآفرینی پایدار بافت تاریخی اصفهان باشند، نه کوچک‌سازی و حذف بخش‌هایی از آن.

این تصمیمی نیست که تنها برای امروز باشد بلکه آینده میراث فرهنگی اصفهان به آن وابسته است.