چالش‌های مالی ناترازی‌های برق

اقتصاد۲۴- رقم کل بودجه دولت در سال آینده ۶۴۰۷ همت است. اگر با ارز ۸۰ هزار تومانی حساب کنیم، این رقم معادل ۸۰ میلیارد دلار است. یک ماه قبل «مهرداد بائوج لاهوتی»، از اعضای کمیسیون برنامه‌وبودجه مجلس شورای اسلامی، اعلام کرد برای رفع ناترازی برق صد میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است، عددی که اعلام شده بیشتر از بودجه یک سال کشور است؛ قدر هزینه ساخت ۳۷۵ برج به بلندی برج میلاد (هزینه ساخت ۲۶۶ میلیون دلار).

 اما آیا برای رفع ناترازی واقعاً به این حجم از منابع مالی نیاز است؟ «پیام ما» در این گزارش به‌دنبال بهترین راه‌حل برای رفع ناترازی برق است و کارشناسانی، چون «یدالله سبوحی»، عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی شریف، و «بهرام صادقی»، عضو باشگاه صاحب‌نظران انرژی، در پاسخ به این سؤال از راهکار‌های سایر کشور‌ها می‌گویند. از نگاه سبوحی اولویت اول ما در کشور باتوجه‌به محدودیت منابعی که داریم بهینه‌سازی انرژی و بعد تجدیدپذیرهاست؛ اقدامی که اگر صورت پذیرد، معادل ۴۰ درصد از مصرف انرژی را آزاد می‌کند و برگشت سرمایه‌اش در حدود سه سال است. اینکه چرا سیاست بهینه‌سازی انرژی پی گرفته نمی‌شود؟ جوابش از دید این کارشناسان به هیئت‌مدیره‌های لغزان هلدینگ‌های بزرگ خصولتی و قیمت پایین انرژی برمی‌گردد.

ظرفیت اسمی تولید برق ۹۴ هزار مگاوات است؛ اما چیزی که عملاً دست دولت را می‌گیرد، در بهترین حالت ۶۴ هزار مگاوات است. تابستان گذشته مصرف برق به بیش از ۸۰ هزار مگاوات رسید. عدد ناترازی برای سال آینده ۲۵ هزار مگاوات پیش‌بینی شده است. مهرداد بائوج لاهوتی، عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه مجلس شورای اسلامی، معتقد است برای رفع ناترازی برق حدود صد میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است. این عدد به‌نحوی دیگر و با اختلاف توسط سایر سیاستگذاران هم اعلام شده. «امید شاکری»، مدیرکل سیاستگذاری، برنامه‌ریزی راهبردی و مدیریت انرژی وزارت نفت در حاشیه بیست‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت برق اعلام کرده بود که سالانه بایستی حداقل ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شود تا بتوانیم در پایان برنامه هفتم توسعه، ناترازی انرژی را حل کنیم.

کاهش هزینه رفع ناترازی به یک‌پنجم با تجدیدپذیر‌ها

اگر رفع این ناترازی با تجدیدپذیر‌ها باشد، این اعداد به‌طور چشمگیری کاهش پیدا می‌کند. «محمدامین زنگنه»، دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر، معتقد است برای تولید ۳۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر (که بخش عمده آن نیروگاه‌های خورشیدی است)، نیازمند ۱۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری هستیم. این عدد تقریباً یک‌پنجم میزانی است که لاهوتی، عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه مجلس شورای اسلامی اعلام کرده است. زنگنه البته معتقد است که دولت و حتی بخش خصوصی توان تأمین همین عدد را هم ندارد. او دراین‌رابطه می‌گوید: «باتوجه‌به شرایط کشور دستیابی به ۳۰ هزار مگاوات انرژی تجدیدپذیر هم از بعد شرایط حاکم بر اقتصاد کلان کشور و هم از نظر صنعت برق بعید به نظر می‌رسد چرا که برای احداث نیروگاه برای تولید ۳۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر (که بخش عمده آن نیروگاه‌های خورشیدی است)، نیازمند ۱۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری هستیم.

بیشتر بخوانید:مشکل ناترازی انرژی هدررفت بدون مدیریت منابع!

محمدامین زنگنه، دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر، معتقد است برای تولید ۳۰ هزار مگاوات برق تجدیدپذیر (که بخش عمده آن نیروگاه‌های خورشیدی است)، نیازمند ۱۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری هستیم و اگر سرمایه‌گذار بخش خصوصی نیز وارد گود شود، نهایتاً توانایی تأمین ۲۰ تا ۳۰ درصد این میزان را دارد

اگر سرمایه‌گذار بخش خصوصی نیز وارد گود شود، نهایتاً توانایی تأمین ۲۰ تا ۳۰ درصد این میزان را دارد و عمده این پول باید از طریق بخش‌های دیگر تأمین شود. درواقع بانک‌ها، صندوق توسعه ملی، بازار سرمایه و سرمایه‌گذاری خارجی مجموع راه‌های تأمین مالی هستند و به‌نظر می‌رسد تأمین حدود ۱۴ میلیارد دلار از این چهار طریق طی چهار سال اگر نگوییم غیرممکن، دست‌کم باید بگوییم بسیار سخت به‌نظر می‌رسد؛ نکته مهم دیگر اینکه حدود ۵۰ درصد تجهیزات موردنیاز وارداتی هستند. بنابراین، حدود هفت میلیارد نیاز ارزی داریم، این درحالی‌است که با فرض تأمین مالی ریالی، تأمین ارز به‌دلیل تحریم‌ها روزبه‌روز محدودتر می‌شود.»

۵۵۶ هزار میلیارد تومان کسری بودجه

براساس برآورد‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، کسری تراز عملیاتی بودجه سال جاری ۳۰۷ هزار میلیارد تومان است. کسری تراز عملیاتی حاصل تفاضل هزینه‌ها (من‌های اعتبارات عمرانی) از درآمد‌های دولت (من‌های درآمد نفت و فروش اموال و اوراق) است؛ این، اما تنها کسری بودجه ۱۴۰۳ نیست. بخش دیگری از برآورد‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، کسری اقلام فرابودجه‌ای است که در سال‌های اخیر به معضلی جدی برای بودجه کل کشور بدل شده‌اند، این اعداد و ارقام ازآنجاکه در سرجمع اعداد و ارقام بودجه محاسبه نمی‌شوند، فرابودجه‌ای نامیده می‌شوند. به‌رغم آنکه اعداد و ارقام فرابودجه‌ای در سقف بودجه نیامده‌اند؛ اما بار مالی آنها بر بودجه دولت همچنان سنگینی می‌کند. ۵۵۶ هزار میلیارد تومان، مجموع ارزش ارقامی است که درصورت عدم تحقق یا بیش‌برآوردی منابع عمومی بودجه و موارد فرابودجه‌ای، می‌توانند بر میزان ناترازی بودجه سال جاری مؤثر باشند و بر تعمیق کسری بودجه بیفزایند.

باتوجه‌به وضعیت کسی تجمعی دولت، «پیام ما» در این گزارش به‌دنبال بهترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌حل برای رفع ناترازی برق است. اگرچه در وضعیت کنونی ناترازی گاز و وضعیت بودجه دولت تأکید بر تجدیدپذیرهاست، اما کارشناسان و صاحب‌نظران انرژی معتقدند که در وهله اول دولت باید به‌سمت بهینه‌سازی مصرف انرژی حرکت کند، راهکاری که در سایر دولت‌ها نیز تکرار شده است. یدالله سبوحی، استاد دانشکده مهندسی انرژی و رئیس پیشین پژوهشکده علوم و فناوری‌های انرژی، آب و محیط‌زیست و عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی شریف، معتقد است اولویت اول ما در کشور باتوجه‌به محدودیت منابعی که داریم بهینه‌سازی انرژی است. سبوحی در گفت‌و‌گو با «پیام ما» یکی از طرح‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی در صنعت یعنی طرح بدام‌اندازی گاز‌های گلخانه‌ای با فناوری ne۳w، در واحد‌های فولادی را مثال می‌زند. طرحی است که به‌گفته او اگر تکنولوژی آن در یک پروژه احیای مستقیم مگامدول با ظرفیت ۱۱۰ تن استفاده شود، میزان آب را به کمترین حالت ممکن رسانده است و کل برق مصرفی‌اش را از طریق بازیابی تأمین می‌کند. با این روش مقدار ۵۵ مترمکعب در ساعت آب جدید از طریق بخار حاصل می‌شود و مصرف آب حذف می‌شود. سبوحی مدعی است که با این روش در یک واحد با ظرفیت ۱۱۰ تنی فولاد، سالیانه ۸۰۰ میلیون مترمکعب گاز صرفه‌جویی می‌شود و بالغ‌بر ۴۰۰ مگاوات ظرفیت تولید الکتریکی ایجاد می‌شود که کل برق مصرفی را تأمین می‌کند.

بیشترین سهم مصرف برق در بخش خانگی (۳۲.۵) و صنعت (۳۵.۳) است. سبوحی معتقد است در مرحله اول کشور باید مثل تمام دنیا به‌سمت بهینه‌سازی مصرف انرژی حرکت کند. او با طرح این پرسش که اولویت با تجدیدپذیر است یا بازدهی انرژی؟ می‌گوید: «بنده یک مثال می‌زنم، در ایران به‌ازای هر واحد خانوار در هر مترمربع ۲۵۰ کیلووات‌ساعت انرژی مصرف می‌کنیم، این میزان در اروپا بین ۶۰ تا ۱۰۰ کیلووات‌ساعت است. برای یک واحد صد متری در ایران سالانه ۲۵ مگاوات برق مصرف می‌شود که اگر بخواهیم آن را از طریق تجدیدپذیر‌ها تأمین کنیم، باید به‌اندازه ۱۲ کیلووات پنل نصب کنیم. درصورتی‌که اگر مصرف از ۲۵۰ کیلووات‌ساعت در هر مترمربع به صد کیلووات‌ساعت برسد، ما فقط پنج کیلووات انرژی تجدیدپذیر می‌خواهیم؛ این دو در امتداد هم هستند. ضمن اینکه در طول دهه ۸۰ و ۹۰ آلمان، ژاپن و سایر کشور‌ها هرگز به‌دنبال انرژی تجدیدپذیر‌ها نرفتند، اولویت اول بهینه‌سازی انرژی صنعت و ساختمان بود و از ۲۰ سال قبل که بهینه‌سازی تقریباً انجام شده بود، به سراغ تجدیدپذیر‌ها رفتند.»

سبوحی، استاد دانشکده مهندسی انرژی: در کشور این ظرفیت وجود دارد که حجم مصرف انرژی تا ۴۰ درصد از طریق بهینه‌سازی کاهش یابد.

به‌گفته سبوحی، در کشور این ظرفیت وجود دارد که حجم مصرف انرژی تا ۴۰ درصد کاهش یابد. او دراین‌رابطه می‌گوید: «متأسفانه در کشور اعداد دقیقی اعلام نمی‌شود. طبق ترازنامه وزارت نیرو ما دو میلیارد بشکه معادل نفت و طبق ترازنامه هیدروکربوری ۲.۵ میلیارد بشکه معادل نفت مصرف انرژی داریم که درهرصورت حداقل کسری انرژی ما ۳۰۰ میلیون بشکه معادل نفت است (منظور از معادل نفت انرژی اولیه است که تمامی انرژی‌ها اعم از فسیلی و تجدیدپذیر را در برمی‌گیرد) ۴۰ درصد این انرژی قابل صرفه‌جویی و بازیافت است که این عدد با یک میلیون بشکه معادل نفت در سال برابری می‌کند.»

بیشتر بخوانید:باید از مشارکت مردم برای توسعه انرژی خورشیدی استفاده کنیم

بهینه‌سازی انرژی، اما در ایران دنبال نمی‌شود. سبوحی با بیان اینکه در سال‌های گذشته با صنایعی، چون گل‌گهر، فولاد مبارکه، چادرملو و شادگان مذاکره کرده است و از آنها خواسته تا حداقل به‌صورت پایلوت یک میلیون دلار برای بهینه‌سازی دربخشی از چرخه صنعت هزینه کنند، می‌گوید: «در عرض سه سال گذشته هیچ‌کدام از این واحد‌ها حاضر به سرمایه‌گذاری برای بهینه‌سازی نشدند، اکثر این شرکت‌ها سهامدارانشان دولتی هستند و راغب به سرمایه‌گذاری نیستند؛ چراکه سود سالانه برای پرداخت به دولت برای آنها ملاک است و هیئت‌مدیره‌ای که مشخص نیست تا دو سال دیگر بر این کرسی نشسته باشد و جابه‌جا نشود، حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه نیست.» او معتقد است که با سیاستمداران فعلی غیرممکن است که مسئله ناترازی در کشور حل شود: «تنها راه، حل ناترازی تغییر ساختار در حوزه انرژی است.»

حرکت دنیا به‌سمت ساختمان‌های با برچسب انرژی

بال دیگری که در کنار صنعت باید بهینه‌سازی مصرف در آن دنبال شود، بخش ساختمان است. «بهرام صادقی»، مدیرعامل گروه اقتصاد و مهندسی آب‌بر از فعالین حوزه ساختمان و ساختمان‌های صفر انرژی و عضو باشگاه صاحب‌نظران انرژی ایرانیان، معتقد است برای کاهش ناترازی، کشور باید به‌سمت ساختمان‌های صفر انرژی یا حداقل کاهش مصرف انرژی حرکت کند، سیاستی که در بسیاری از کشور‌های جهان همچون اروپا، چین، آمریکا و ... دنبال شده است. به‌گفته صادقی، در اتحادیه اروپا تکلیف شده است تمام ساختمان‌های جدید از سال ۲۰۲۰ ساختمان‌های صفر انرژی باشند. دولت آمریکا نیز تکلیف کرده است تا سال ۲۰۴۰، باید ۵۰ درصد از ساختمان‌های تجاری جدید و تا سال ۲۰۵۰ تمامی ساختمان‌های تجاری جدید باید صفر انرژی باشند. صادقی با بیان اینکه متأسفانه ما در ایران ساختمان صفر انرژی نداریم به «پیام ما» می‌گوید: «اقداماتی که در سیاست‌های کلان دنبال می‌شود، مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان است که الزاماتی را برای صنعت ساختمان مشخص کرده است و سازمان نظام‌مهندسی برای مشاورین ذی‌صلاح الزاماتی را گذاشته که به‌سمت بهره‌وری انرژی در این حوزه حرکت کنند.» به‌گفته او، برچسب انرژی ساختمان و بهره‌وری از موضوعات مهمی است که کشور‌های دیگر به‌سمت آن حرکت کردند.

کارشناسان حوزه انرژی معتقدند راهکار رفع مشکل ناترازی انرژی مدیریت و بهینه‌سازی مصرف سوخت است. مصرف انرژی در ایران بیش از دو برابر استاندارد جهانی است و آنچه مسلم است نه در حوزه ساخت‌وساز و نه در صنعت به موضوعات بهینه‌سازی توجه نشده است. این گزارش که بر محور صحبت‌های کارشناسان است نشان می‌دهد تا ۴۰ درصد از مصرف انرژی ایران قابل بهینه‌سازی است.