جنگل‌های تحقیقاتی پشت درِ منابع طبیعی

اقتصاد۲۴-جنگل‌های تحقیقاتی ایران در حال فراموش‌شدن هستند و اگر تلاش‌ها و اقدام‌های دانشگاه‌ها نبود، امروز چیزی به نام جنگل‌های تحقیقاتی در ایران باقی نمی‌ماند. جنگل‌های تحقیقاتی جنگل‌هایی هستند که تحت مدیریت دانشگاه، البته با قرارداد منابع طبیعی محافظت می‌شوند. این جنگل‌ها بخشی از جنگل‌های هیرکانی ایران هستند و تفاوت‌های بنیادی با دیگر عرصه‌های جنگلی شمال ایران دارند؛ چراکه دست‌اندازی، تغییر کاربری و تصرف و شکار در آنها به چشم نمی‌خورد. به‌جای اینها زیستگاه‌هایی امن برای حیات‌وحش و گونه‌های گیاهی منحصر‌به‌فرد این محدوده‌ها ایجاد شده است؛ به‌گونه‌ای که در بخش کوچک دو هزارهکتاری تحت مدیریت دانشگاه تربیت‌مدرس، تصاویر پلنگ ایرانی به ثبت رسیده است. درباره چالش‌های جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت‌مدرس نور پای صحبت مدیر این جنگل تحقیقاتی نشستیم. «حامد یوسف‌زاده»، دانشیار گروه جنگل با مدرک دکتری جنگل گرایش ژنتیک حفاظت گیاهی، می‌گوید نبود پاسخ‌دهی سازمان متولی به درخواست‌های مکرر دانشگاه‌ها برای عقد قرارداد مشکل‌ساز شده و جنگل‌های تحقیقاتی، قربانی نگاه «بهره‌بردارمحور» در سازمان منابع طبیعی شده‌اند.

جنگل تحقیقاتی «مُلا کلا»‌ی دانشگاه تربیت‌مدرس واقع در شهرستان نوشهر استان مازندران و در نزدیکی روستای «ملاکلا» و «پارک جنگلی سی‌سنگان» واقع شده که از سال ۱۳۸۲ موضوع قرارداد بین «سازمان منابع طبیعی» و «دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت‌مدرس» مطرح شد.

نخستین جنگل تحقیقاتی مربوط به دانشگاه تهران است که در سال ۱۳۴۳ تأسیس شد. مدیران این جنگل تحقیقاتی، با استفاده از روش‌های علمی و ابزار‌های نوین فناورانه توانسته‌اند به‌گونه‌ای از این منطقه حفاظت کنند که نه‌تنها گونه‌های حیوانی منطقه به‌راحتی در این عرصه تردد کرده و به منابع غذایی دسترسی دارند؛ بلکه برخی گونه‌های گیاهی در معرض انقراض نیز جانی دوباره گرفته و در حال احیا هستند. در این جنگل‌ها نه از معضل شکار حیات‌وحش خبری هست و نه قاچاق چوب. این در حالی است که میزان نیروی حفاظتی این جنگل‌ها از نیرو‌های حفاظتی سازمان منابع طبیعی در عرصه‌های تحت حفاظت بیشتر نیست.

حامد یوسف‌زاده دانشیار گروه جنگل و مدیر جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت‌مدرس در گفت‌و‌گو با «پیام‌ما» گفت: «از زمان اجرای «قانون ممنوعیت برداشت چوب از جنگل‌های شمال کشور» یا همان «قانون تنفس»، هیچ قراردادی با هیچ‌یک از جنگل‌های تحقیقاتی بسته نشده و تمام این جنگل‌ها بلاتکلیف هستند.»

او افزود: «جنگل‌های تحقیقاتی تقریباً در حال تعطیل‌شدن هستند و رفت‌وآمد استادان و دانشجویان در این جنگل‌ها تا ۷۰ -۶۰ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که برای گذراندن طرح دانشجویان منابع طبیعی، باید حتماً یک جنگل آموزشی – پژوهشی باشد. این جزو قوانین بالادستی است و سازمان هم این را می‌داند که باید جنگل تحقیقاتی وجود داشته باشد.»

او به «قانون ممنوعیت برداشت چوب از هیرکانی» و اثرات آن بر «جنگل‌های تحقیقاتی» اشاره می‌کند. او می‌گوید: «از زمانی که «برداشت چوب» وجود ندارد، رقابتی نیز در این راه نیست. درگذشته این رقابت وجود داشت؛ مخصوصاً اگر در یک منطقه جنگلی توده‌های خوب و چوب خوبی از گونه‌های مختلف بود جنگل را حتی برای تحقیقات، به‌سختی می‌دادند. اما الان اگر یک حوزه را هم بخواهی بگیری کل حوزه را هم می‌دهند؛ چون وقتی برداشت چوب نباشد، شرکت‌های خصوصی هم رغبتی ندارند.»

بیشتر بخوانید:همبازی مرگ؛ خطراتی که قرقبانان را تهدید می‌کند

یوسف‌زاده در توضیح جنگل تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی گفت: «هدف از این قرارداد، اداره جنگل سری سه آغوزچال حوزه ۴۶ کجور توسط دانشکده منابع طبیعی برای تحقق اهداف آموزشی و تحقیقاتی، تعلیماتی جهت دانشجویان، نمایشی جهت کارکنان فنی جنگل و به‌طورکلی برای همه مردم ایران است. تمام این عملیات به‌موجب طرحی است که دانشکده و شورای‌عالی جنگل تصویب کرده است. مساحت این جنگل تحقیقاتی ۸ هزار و ۱۷ هکتار است و مدت عقد این قرارداد ۳۰ سال است. (طبق قانون ۳۰ سال بیشتر نمی‌شود.) البته قرارداد در سال ۱۳۷۵ به مدت سی‌سال دیگر هم منعقد شده است. جنگل خیرود به هشت‌سری تقسیم شده و تاکنون در دو سری «نم خانه» و «پاتم طرح» اجرا شده و اجرای سری «گرازبِن» تازه شروع شده بود که به تنفس برخورد کرد. پنج سری دیگر این جنگل فعلاً حفاظتی است. سری سوم خیرود (گرازبن) ۱۰۰۱.۴۸ هکتار مساحت دارد. این سری از ۲۷ پارسل تشکیل شده است.»

او افزود: «ما برای نخستین‌بار در کشور در ۱۸۱۷ هکتارمان که حدود ۲۴ پارسل است، پارسل به پارسل در قالب مدیریت هوشمند و حفاظت هوشمند Smart conservation به‌پیش آمده‌ایم. سری ۳ حوزه ۴۶ که با مرتع بالایی ۱۰ سری دارد. برای حوزه ۴۶ و ۴۷ و ۴۸ با شرکتی قرارداد بسته‌اند و برای ۷۷ هزار هکتار حدود ۲۵-۲۴ میلیارد هم پول می‌دهند. حدود ۲ هزار هکتار از این محدوده، مربوط به جنگل تحقیقاتی است که ما حدود ۸-۷ نیرو داریم؛ هزینه داریم؛ اما با ما قرارداد نمی‌بندند و عملاً هم خیلی جا‌ها به ما گفته‌اند حضور شما قانونی نیست و غیرقانونی است. برخی نیز به ما گفته‌اند که جنگل را رها کنید. به نظر می‌آید برخی می‌خواهند اینجا را به تعطیلی بکشانند.»

سیاست‌های نامشخص و تعلل در انعقاد قراردادها، فعالیت‌های دانشگاهی در حوزه جنگل‌های تحقیقاتی را با چالش‌های جدی مواجه کرده است

یوسف‌زاده در پاسخ به این پرسش پیام‌ما که «چرا برخی می‌خواهند این جنگل تحقیقاتی به تعطیلی کشیده شود؟ مگر چه منافعی برایشان دارد؟» گفت: «اینکه حضور ما غیرقانونی است عمدتاً توسط نیرو‌های پایین‌دست و ناظرین و… شنیده می‌شود؛ اما مدیران بالادستی در کلام همواره حمایت کرده‌اند. بااین‌همه عملاً موفق به عقد قرارداد نشده‌ایم. در واقع بیشتر به نظر من عدم توجه و غفلت از حفظ سرمایه ملی و منابع طبیعی است تا تعمدی.»

بهره‌برداری چوبی

یوسف‌زاده با تأکید بر اینکه مدیریت دو میلیون هکتار جنگل در دست سازمان منابع‌طبیعی است، گفت: «این‌ها اصرار دارند حتماً باید «کاربری جنگلداری» در این جنگل‌ها باشد. کاربری جنگلداری یعنی اینکه در آن دخالت کنند و به‌نوعی یک نوع «بهره‌برداری چوبی». اما حرف ما این است که بیایید ۱۰ هزار هکتار جنگل را به دانشگاه‌ها بسپارید تا کار‌های آموزشی – پژوهشی انجام دهند؛ باقی جنگل‌ها دست شماست.»

او با اشاره به اینکه اگر تعارض‌ها، تصرف‌ها و بهره‌برداری‌ها را در جنگل‌های تحقیقاتی، با دیگر جنگل‌ها مقایسه کنیم، آن وقت مشخص می‌شود جنگل‌های تحقیقاتی به چه میزان، مدیریت بهینه داشته‌اند گفت: «جنگل خیرود نخستین جنگل آموزشی – پژوهشی است که دانشگاه‌ها همراه با سازمان منابع طبیعی به آن ورود کرده‌اند. دانشگاه‌ها در قالب طرح‌های جنگلداری، ما از سال ۱۳۸۲ که این جنگل را تحویل گرفتیم دو طرح ۱۰ساله داشتیم تا سال ۱۳۹۲ و ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲. شرح وظایف نیز بر اساس کتابچه طرح بود و دانشگاه نیرو جذب می‌کرد و طرح را اجرا می‌کرد؛ اما نیرو‌های منابع طبیعی زیر نظر ناظر می‌آمدند و زیر نظر منابع طبیعی مفاد و موارد کتابچه را اجرا می‌کردند. در واقع، سازمان منابع طبیعی نظارت می‌کرد. الان در پارسل ۳۰۳ ما، تمام گونه‌های علفی، درختی، درختچه‌ای، سرخس و… کامل شده؛ پرندگان کامل شده و داریم روی خزه‌ها در حال اتمام قاب‌بالان… کار می‌کنیم. تمام درختان کهن‌سال ثبت مختصات شده‌اند و پایش حیات‌وحش به‌صورت سیستماتیک در حال انجام است. جهت کنترل تخلفات نیز تمامی مسیر، دوربین تله‌ای گذاشته شده است.»

دانشیار گروه جنگل و مدیر جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت‌مدرس نور درباره هزینه‌های جنگل‌های تحقیقاتی گفت: «درگذشته، چون چوب برداشت می‌شد از محل برداشت چوب، بهره مالکانه و موارد مربوط به خودش را کسر می‌کرد و از محل فروش چوب، هزینه‌ها به دانشگاه پرداخت می‌شد؛ اما از زمانی که طرح «بهره‌برداری بهینه» و «قانون ممنوعیت برداشت چوب» در سال‌های ۹۵ و ۹۶ مطرح شد و کتابچه یک‌طرفه لغو شد، سازمان منابع‌طبیعی، هزینه‌های کارکنان دانشگاه را پرداخت نمی‌کند.

او افزود: «حوزه ۴۶ و ۴۷ و ۴۸ را به شرکتی داده‌اند و این شرکت حدود ۶۳ نیرو و تعدادی خودرو و… دارد. ولی سری ۳ «آغوزچال» که در حوزه ۴۶ قرار دارد توسط دانشگاه تربیت‌مدرس هزینه حفاظتی پرداخت می‌شود و سازمان منابع طبیعی تاکنون هیچ توجهی به درخواست ما نشان نداده است. احتمالاً برای دانشگاه تهران و ساری و گرگان هم این‌گونه است. پولی برای حفاظت پرداخت نمی‌کنند. این سری ۳ آغوزچال که ما داریم حفاظت می‌کنیم، پول را به یک شرکت دیگر می‌دهند. یعنی دولت برای حفاظت این سری حدود دو هزارهکتاری، دو بار پول می‌پردازد؛ یکبار دانشگاه از طریق دادن حقوق به کارکنان خود، برای حفاظت از سری ۳ آغوزچال هزینه می‌پردازد؛ و یکبار هم منابع طبیعی دقیقاً برای همین سری به یک شرکت خصوصی هزینه می‌پردازد.

یوسف‌زاده با اشاره با تعاملاتی که با دیگر دانشگاه‌ها برقرار شده گفت: «بحث هزینه را که کنار بگذاریم هم ما و هم دانشگاه تهران بار‌ها نشستیم؛ جلسه گذاشتیم و گفتیم اجازه بدهید در این فرصت دانشگاه‌ها، طرح‌های خودشان را بدهند. حداقل ما در گروه جنگل دانشگاه تربیت‌مدرس نور، نگاه به بهره‌برداری چوبی نداریم و موافق آن هم نیستیم. خواستیم در قالب یک برنامه‌ریزی مدون، دخالت کنیم و برخی از این توده‌های یک اشکوبه را تبدیل به دو اشکوبه و سه اشکوبه کنیم. درنهایت، می‌خواستیم کار‌های مربوط به جنگلداری را انجام دهیم؛ اما، چون کتابچه لغو شد عملاً حضورمان در جنگل قانونی نیست. حتی در پاسخ به مکاتبات ما، مدیران اداره کل نوشهر به ما گفتند «دانشگاه‌ها از نظر حقوقی نمی‌توانند با ما مکاتبه کنند؛ چون ما اساساً دیگر قراردادی با آنها نداریم.»

امتیاز‌های جهانی‌شدن

او درباره امتیاز‌های جهانی داشتن جنگل‌های تحقیقاتی گفت: «عمده دانشگاه‌های زیر رتبه ۱۰۰ دنیا دارای جنگل تحقیقاتی هستند و در واقع سازمان‌های اجرایی با اختیار دادن تام به دانشگاه‌ها به آنها اجازه می‌دهند تا بر اساس معیار علمی برای مدیریت جنگل برنامه‌ریزی کنند و در ادامه سازمان‌های اجرایی با تاسی از نحوه مدیریت جنگل‌های تحقیقاتی، اقدام به برنامه‌ریزی برای سایر جنگل‌ها می‌کنند؛ این دقیقاً موضوعی است که خلاف آن در کشور ما انجام می‌شود.

کارشناسان تأکید دارند که واگذاری مدیریت علمی جنگل‌های تحقیقاتی به دانشگاه‌ها، می‌تواند نقش مهمی در حفظ این میراث طبیعی ایفا کند

بیشتر بخوانید: تهران با بی‌توجهی به تالاب صالحیه، غیرقابل سکونت می‌شود

درواقع، سازمان منابع طبیعی از طریق ابلاغ یک دستورالعمل مشخص با حداقل انعطاف در اجرا، همواره دانشگاه‌ها را مجبور به اجرای سیاست‌های خودکرده است. به باور من، «طرح تنفس جنگل» فرصت بسیار مناسبی بود که سازمان منابع طبیعی به چهار دانشگاه دارای جنگل تحقیقاتی اجازه فعالیت و برنامه‌ریزی بر اساس نظرات کارشناسی خود می‌داد و اکنون می‌توانست با ارزیابی مدیریت دانشگاه‌ها، دستورالعمل، تهیه کرده و برای سایر سری‌های جنگلی و حوزه آبخیز ابلاغ کند. هرچند این موضوع بار‌ها از طرف استادان دانشگاه گوشزد شد و گوش شنوایی پیدا نشد و در نهایت فرصت‌سوزی شد.»

ثبت درختان کهن هیرکانی

یوسف‌زاده از راه‌اندازی بخش درختان کهن با شناسنامه و ثبت مشخصات آنها خبر داد و گفت: «برای نخستین‌بار در کشور در سایت جنگل تحقیقاتی، بخشی به نام “درختان کهن” ایجاد شده و تمام درختان کهن‌سال را با میزان قطر به تفکیک هر گونه، پارسل به پارسل شمارش می‌کنیم و عکس‌هایش را همراه با موقعیت مکانی می‌گذاریم تا آیندگان بدانند اینجا مثلاً ۵۰ سال پیش، یک بلوط بلندمازوی قطر ۲ بوده است.»

گردشگری علمی

او درباره بخش گردشگری علمی که توسط دانشگاه تربیت‌مدرس نور در جریان راه‌اندازی است گفت: «در بخش دیگر با عنوان «گردشگری علمی» که برای نخستین‌بار در کشور به دنبال این هستیم که بتوانیم گردشگری علمی را در جنگل تحقیقاتی به اجرا بگذاریم تا علاقه‌مندان حوزه‌های تخصصی مختلف حضور یابند.»

مدیر جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت‌مدرس همچنین خبر از دانشگاه‌های برتر دنیا از جمله هاروارد، برکلی، آکسفورد، گوتینگن، پکن، توکیو، اورگون و… داد که به دلیل اهمیت بالای جنگل‌های تحقیقاتی در افزایش رتبه جهانی دانشگاه‌ها در بخش شاخص‌های مسئولیت‌های اجتماعی و حفظ محیط‌زیست و تنوع زیستی، همگی جنگل تحقیقاتی دارند. او گفت «این از آنجا ناشی می‌شود که جنگل‌های تحقیقاتی در رتبه‌بندی‌های مختلف دانشگاه‌ها از جمله شانگهای، گرین متریک، لایدن و… می‌تواند به افزایش کیفیت رتبه‌بندی‌ها کمک کند. در بسیاری از رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌ها، شهرت بین‌المللی و اشتهار ملی یکی از معیار‌های تأثیرگذار است که جنگل‌های تحقیقاتی با به تصویر کشاندن اقسام مختلف تنوع زیستی و جذب جوامع محلی و ملی می‌توانند در این زمینه بسیار مؤثر باشند. برای مثال یکی از فیلم‌های ثبت شده از پلنگ ایرانی در جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت‌مدرس بیش از یک میلیون و پانصد هزار نفر بازدید داشته است.

یوسف‌زاده افزود: «بسیاری از محققان دنیا، چون دسترسی به جنگل‌های هیرکانی ما ندارند بیشتر از منابع قدیم استفاده می‌کنند؛ اما ما با بروزکردن اطلاعات سایت اینترنتی دانشگاه، این موضوع را حل کرده‌ایم. الان شما در گوگل، کلمه «افرای مازندرانی» یا «زعفران خزری» را جست‌و‌جو کنید، اولین و دومین سایتی که بالا می‌آید سایت جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت‌مدرس است. به‌زودی بسیاری از گونه‌های گیاهی و پرندگان و…. را کار می‌کنیم تا فون و فلور آن بارگذاری شود تا در دسترس محققان جهانی قرار بگیرد و به اشتهار جهانی تنوع زیستی ایران کمک کند.»

او در پایان و به‌عنوان حرف آخر این گفت‌و‌گو تأکید کرد که «باتوجه‌به مساحت کم جنگل تحقیقاتی (کمتر از یک درصد هیرکانی – البته اگر مناطق پرشیب را حذف کنیم و فقط مناطق قابل‌مدیریت را لحاظ کنیم حدود نیم درصد می‌شود) مدیریت جنگل تحقیقاتی با تأیید برنامه و تعیین ناظر به خود دانشگاه‌ها سپرده شود.»