بازی عربستان و قطر در زمین تهران- واشنگتن؛ گمانه‌زنی‌ها تازه درباره گفت‌و‌گو ایران و آمریکا با میانجیگری برخی کشور‌ها

اقتصاد۲۴- شرایط منطقه خاورمیانه شاید کمتر زمانی را به اندازه دوران حاضر چنین پیچیده و پرتنش به یاد بیاورد. هر چند بخشی از جهانیان، خاورمیانه را همواره منطقه‌ای پر چالش و آشوب زده به یاد می‌آورند، اما به نظر وضعیت فعلی را به طور جدی باید موقعیت حساس کنونی برای این محدوده مهم جغرافیایی در حوزه اقتصاد و سیاست دانست. حالا سرزمینی که روزی به عنوان سرزمین پریان و افسانه‌ها خوانده می‌شد تقریبا هر روز را با خبری تازه آغاز می‌کند و بعد از اتفاقات رخ داده در ۷ اکتبر سال ۲۰۲۳، بازگشت ترامپ به کاخ سفید را باید یک نقطه کانونی تازه در تحولات خاورمیانه دانست. هر چند رئیس جمهوری در کاخ سفید و هزاران کیلومتر آن سوتر تغییر می‌کند، اما این خاورمیانه آشفته بدون تغییر نخواهد ماند چنان که از دوران مارکوپولو و کشف نفت در این منطقه همواره محل تلاقی مهمی در بزنگاه‌های سیاسی در جهان بوده است.

اما حالا شاید یک تفاوت مهم وجود دارد و آن این که کشور‌های منطقه خود بازیگران مهمی هستند که در تحولات ایفای نقش می‌کنند و در این بین ایران را شاید بتوان چهارراه حادثه خیز منطقه نیز دانست.

در سال‌های اخیر مساله مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب، امضای برجام، بازگشت تحریم‌ها، تلاش برای احیای برجام و حال مساله بازگشت ترامپ و رایزنی و گمانه زنی درباره امکان گفتگوی ایران و غرب به خصوص به شکل رو در رو با آمریکا منجر به تحرکات بیشتر کشور‌های منطقه شده است.
چنان چه سه خبر پیاپی در رابطه با سه کشور همسایه ایران در فاصله ۲۴ ساعت توجه‌ها را به خود برانگیخت؛ سفر شخص امیر قطر به ایران، تلاش عربستان برای میانجیگری میان ایران و آمریکا و منع ۵ بانک عراقی از مبادلات دلاری هر سه در روز‌های اخیر با واکنش‌هایی رو به رو شده است.

عربستان میانجی برای ایران یا آمریکا؟

در روز‌های اخیر سی ان ان در گزارشی مدعی شده که عربستان سعودی آمادگی خود را برای میانجیگری بین دولت ترامپ و ایران به منظور دستیابی به توافقی جدید با هدف محدود کردن برنامه هسته‌ای تهران اعلام کرده است. سی‌ان‌ان با اشاره به دریافت اطلاعاتی که موید این موضوع است در گزارش خود می‌افزاید: ریاض نگران است که ایران در پی تضعیف نیرو‌های نیابتی خود در منطقه که زمانی به عنوان عامل بازدارنده در برابر حملات اسرائیل عمل می‌کردند، اکنون بیشتر به سوی ساخت سلاح هسته‌ای متمایل شده باشد.

بیشتر بخوانید: عراقچی: سیاست فشار حداکثری مسلما شکست خواهد خورد

عربستان سعودی امیدوار است از روابط نزدیک خود با دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده برای ایجاد پلی دیپلماتیک بین ایران و کاخ سفید استفاده کند. اگر چه هنوز مشخص نیست که آیا عربستان سعودی در این زمینه پیشنهادی رسمی به دو کشور ارائه کرده است یا خیر؟ اما این اقدام نشان‌دهنده تمایل ریاض برای توسعه روابط بهبود یافته خود با دشمن سابق و تضمین جایگاهی در میز مذاکره برای یک توافق احتمالی جدید است.

چنان چه که حتی سی‌ان‌ان در گزارش خود آورده که وزارت خارجه آمریکا و عربستان سعودی در خصوص اطلاعات منتشر شده مبنی بر آمادگی ریاض برای میانجی‌گری میان تهران و واشنگتن هنوز واکنشی نشان نداده‌اند و نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد نیز گفته که در این خصوص هیچ نظری ندارد.

البته که باید توجه داشت که تعامل و ارتباط میان عربستان سعودی و ایران از زمان توافق عادی‌سازی روابط میان دو کشور در مارس ۲۰۲۳ که با میانجیگری چین بدست آمد، به طور قابل توجهی بهبود یافته، اما این که ایران تا چه اندازه آماده پذیرش این مدل از میانجی گری است خود محل سوال است.
البته که فراس مکساد، مدیر ارشد توسعه راهبردی مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، به سی ان ان می‌گوید عربستان در سیاست خارجی جدید خود به دنبال تنوع بخشیدن به متحدان در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است و برای دستیابی به آن انعطاف پذیری و عمل‌گرایی را در زمان‌هایی که لازم باشد، به کار خواهد گرفت. مکساد در گفت‌و‌گو با سی‌ان‌ان با اشاره به تمایل عربستان برای تاثیرگذاری گفت: «اعلام تمایل به میانجی‌گری میان ترامپ و ایران راهی است تا سعودی به طور ضمنی نشان دهد همراه سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه تهران نیست.» در واقع عربستان به نوعی تلاش دارد خود را در این شرایط بیشتر در کنار تهران بایستد تا کنار واشنگتن؛ چنان که عربستان به خوبی می‌داند که به واسطه بهبود روابط با تهران از درگیری‌های تلافی‌جویانه بین اسرائیل و ایران در سال گذشته در امان مانده است.

قطر و تلاش برای بازیگری در زمین روابط ایران

در این بین، اما به نظر می‌آید رقیب دیرین عربستان نیز بی کار نخواهد نشست. قطر که در اوج دوران تنش خود با عربستان، روابط خود با ایران را گسترش داد و حتی به نوعی این ایران بود که محاصره این کشور را از مسیر دریایی شکست اکنون خود را بیش از عربستان برای میانجی گری محق می‌داند و عجیب نیست در چنین شرایطی شبکه خبری المیادین از سفر شیخ تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر در هفته جاری به ایران خبر داد. این خبر در شرایطی دیروز مطرح شده است که حدود ده روز پیش از این، اما وزیر خارجه قطر به صراحت از امکان واسطه گری این کشور در گفت‌و‌گو‌های بین المللی به طرفیت ایران خبر داده بود.

ماجد الانصاری، سخنگوی وزارت امور خارجه قطر و مشاور نخست‌وزیر قطر به شبکه تلویزیونی فاکس نیوز گفته بود که ما حتی در دوره اول دولت ترامپ برای توافق با ایران با آن دولت کار می‌کردیم و فکر می‌کنیم این نقشی است که اکنون می‌توانیم ایفا کنیم.
او در عین حال خاطرنشان کرد که قطر در حال حاضر در ۱۰ فرآیند میانجیگری که به طور هم‌زمان در حال انجام است، مشارکت دارد، از جمله تلاش‌های میانجی‌گری میان جنبش فلسطینی حماس و اسرائیل.
البته که در سال ۲۰۲۴ نیز قطر میانجی‌گر تبادل زندانیان بین ایران و امریکا بود.

دستگاه دیپلماسی ایران میانجی نمی‌خواهد؟

اما جالب‌تر این جاست در شرایطی که امیر قطر خود شخصا آماده حضور در تهران می‌شود، اسماعیل بقایی سخنگوی وزات خارجه، در پاسخ به این سؤال که «آیا سفر امیر قطر به ایران در راستای ارسال پیام مذاکره به ایران است؟» گفته است که: «خیر، سفر ایشان به تهران ربطی به میانجی‌گری بین ایران و آمریکا ندارد.»

البته سخنگوی وزارت خارجه در شرایطی میانجی گری قطری‌ها را به کل تکذیب کرد که در مورد طرف عربستانی با احتیاط بیشتر به اظهار نظر می‌پردازد. چنان چه اسماعیل بقایی در مورد برخی از گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای مبنی بر این که عربستان به دنبال میانجیگری بین ایران و آمریکا است، گفت که: همانطور که شما اشاره کردید، در این زمینه گمانه‌زنی رسانه‌ای مطرح شده است و ما نیز این گمانه‌زنی‌ها را از رسانه‌ها شنیده‌ایم.
بقایی در شرایطی گفت این مساله در رسانه‌ها مطرح شده که دستکم به کل آن را تکذیب نکرد و بیشتر بر شنیده تکیه کرد، اما در مورد طرف قطری به صراحت اعلام داشت که این سفر هر چقدر هم که به اوضاع منطقه و سوریه و لبنان و غزه شاید مربوط باشد، اما گویا از میانجی گری میان ایران و آمریکا دستکم این بار توسط قطری‌ها خبری نیست.

چالش‌های مذاکره و میانجی گری بر قرار است

البته باید توجه داشت که بخشی از چالش‌های پیش روی دولتمردانی که به دنبال مذاکره هستند، اختلافات بنیادین میان تهران و واشنگتن نیز باید دانست.
چنان چه مایک والتز، مشاور امنیت ملی آمریکا اخیرا گفته است که «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا در خصوص این موضوع که ایران نباید هرگز به سلاح هسته‌ای دست یابد بسیار جدی است و اگر ایران از برنامه هسته‌ای خود صرف‌نظر کند گزینه‌های ما شامل مذاکره با ایران است. مساله‌ای که به وضوح زیاده خواهانه بوده و تهران حتی در دوران مذاکرات طولانی، سنگین و پیچیده برجام نیز به آن تن نداده است.

از سوی دیگر طرف ایرانی نیز به طور متوالی هر نوع پالش مذاکره از سوی آمریکایی را نادیده انگاشته و به آن بی توجه است.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز در رابطه با اظهارنظر نماینده ترامپ در منطقه مبنی بر خواست آمریکا برای مذاکره با ایران، به صراحت گفت که «می‌دانید که این حرف‌ها را نمی‌توان جدی گرفت. حرف و عمل باید متناظر باشد. نمی‌توانید تهدید به نابود کردن کنید و از طرفی به دنبال گفت‌و‌گو باشید. آنچه ما تصور می‌کنیم، این رویکرد پر از تناقض و تزویر است.» در واقع طرف‌های آمریکایی در برابر هر نوع اظهار نظر خود درباره مذاکره میان ایران و آمریکا با بی تفاوتی مواجه شده‌اند.

لزوم مذاکره با واسطه برای کاهش فشار بر شبکه بانکی ایران

البته که این اظهار تمایل ضعیف طرف‌های آمریکایی به گفت‌و‌گو با کلید فشار حداکثری نیز همراه بوده است. چنان که خبرگزاری رویترز روز یکشنبه به نقل از دو منبع آگاه خبر داد که بانک مرکزی عراق، پنج بانک محلی دیگر را از انجام تراکنش‌های دلاری منع می‌کند.

بر پایه گزارش این خبرگزاری، این اقدام پس از دیدار هفته گذشته مقام‌های بانک مرکزی عراق و مقامات خزانه‌داری آمریکا در امارات عربی متحده و با هدف مبارزه با پولشویی و قاچاق دلار صورت می‌گیرد. سال گذشته نیز با اعمال فشار خزانه‌داری ایالات متحده و بانک مرکزی این کشور، هشت بانک عراقی را از انجام مبادلات پولی بر پایه دلار آمریکا منع شده بودند.

نکته، اما این جاست که عراق، به عنوان نادر کشوری که همزمان متحد ایالات متحده و ایران به شمار می‌رود، با بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار ذخایر ارزی در ایالات متحده است، به شدت به جلب نظر مثبت واشنگتن برای اطمینان از مسدود نشدن دسترسی‌اش به دلار‌های نفتیِ ذخیره شده در آمریکا وابسته است. اما دومین تولیدکننده بزرگ اوپک پس از بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید و احیای سیاست «فشار حداکثری» دولت او علیه اقتصاد ایران، بار دیگر در تیررس سیاستگذاری‌های تازه خزانه‌داری آمریکا قرار گرفته است.

ایران طی سال‌های اخیر و پس از تشدید تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد این کشور از همسایه و متحد خود یعنی عراق به عنوان یک تنفس‌گاهِ اقتصادی بهره برده است. افزایش صادرات کالا‌های ایرانی به عراق، کمک کرده تا بخشی از منابع ارزی مورد نیاز خود را از طریق سیستم بانکی این کشور تامین کند. در مقابل، آمریکا نیز تلاش کرده تا با محدود کردن دسترسی تجار ایرانی و شبه‌نظامیان تحت حمایت جمهوری اسلامی به مبادلات دلاریِ بانک‌های عراقی مانع از دور زدن تحریم‌هایش شود.
در حقیقت بسیاری این تصمیم تازه عراق را تنگ کردن شریال تنفس اقتصاد ایران دانسته‌اند، مساله‌ای که اکنون می‌تواند حتی سیاست خارجی کشور را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که حتی اگر تهران به دنبال مذاکره مستقیم با آمریکا نباشد دستکم برای قطع نشدن راه‌های ارتباطی شبکه بانکی خود و کم کردن فشار تحریم‌ها به رایزنی با کشور‌های منطقه که تمایل به میانجی‌گری دارند نیاز خواهد داشت.
در چنین شرایطی شاید زمان آن رسیده باشد دستگاه دیپلماسی کشور به کمک اقتصاد بیاید و از طریق کشور‌هایی که تمایل به میانجی‌گری دارند دست به امتیازگیری بزند؛ شرایط ویژه‌ای که البته بار‌ها تکرار نخواهد شد، اما دستکم در وضعیت حساس کنونی با ابراز تمایل عربستان و قطر ممکن شده است.