فرونشست زمین، خزنده‌ای در حال تخریب شهر‌های باستانی

اقتصاد۲۴- شهر باستانی دارابگرد، از نخستین نمونه‌های شهرسازی دایره‌ای ایران به‌دلیل بحران فرونشست زمین و استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در معرض تخریب قرار دارد

فرونشست زمین، چندسالی است که به سراغ دارابگرد رفته و علاوه‌بر شکاف‌های عمیق و جدی در محدوده این اثر ارزشمند بازمانده از عصر هخامنشی، فروچاله‌های عمیقی در محدوده این شهر باستانی کم‌‎نظیر ایجاد کرده است. سال‌هاست که درباره وضعیت این شهر هشدار داده می‌شود، اما اقدامی اساسی برای نجات آن صورت نمی‌گیرد. در آستانه سال نو و پنجمین روز فروردین -روز ملی دارابگرد- که اهالی داراب در کنار این محوطه ارزشمند گرد هم جمع می‌شوند، شاید مرور وضعیت بغرنج این اثر کم‌نظیر باستانی تلنگری باشد برای مدیرانی که در حال برنامه‌ریزی برای جذب گردشگران بیشتر و تهیه آمار‌های قابل‌توجه در تورنمنت نوروز هستند.

براساس روایت‌های افسانه‌ای که در کتاب‌هایی مثل تاریخ طبری و شاهنامه فردوسی آمده، ساخت شهر دارابگرد توسط داراب، یکی از نوادگان اسفندیار پهلوان، انجام شده است. در تاریخ‌نگاری‌های رسمی، اما ساخت این شهر به دوران داریوش بزرگ پسر اردشیر اول برمی‌گردد. باتوجه‌به تحقیقات باستان‌شناسانی مثل گیرشمن، نشانه‌هایی از دوران اشکانی هم در این شهر کشف شده است. بنابراین، می‌توان گفت شکل‌گیری این شهر در زمان هخامنشیان به‌عنوان یک پادگان نظامی کوچک شروع شد و در دوران اشکانیان گسترش یافت و به شهری بزرگ و مهم تبدیل شد. اما دوران طلایی دارابگرد به دوران ساسانیان برمی‌گردد.

در طول این دوره دارابگرد یکی از مهمترین شهر‌های ایالت پارس بود و جایگاه ویژه‌ای داشت. بعد از ورود اسلام به ایران، این شهر همچنان اهمیت خود را حفظ کرد و به‌عنوان یک مرکز پررونق باقی ماند. اما در نیمه اول قرن ششم هجری، به‌دلیل جنگ‌های پی‌درپی قدرت‌های محلی، دارابگرد ویران شد و ساکنان آن به مناطق اطراف خندق مهاجرت کردند.

بیشتر بخوانید:خطرناک‌ترین مناطق تهران از نظر فرونشست

درنهایت، در اواخر قرن هشتم هجری، شهر جدید داراب بنا شد. از آن زمان به‌بعد، پسوند «گِرد» از نام شهر حذف شد و فقط نام «داراب» باقی ماند. این شهر باستانی که قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد و به‌عنوان یکی از نخستین نمونه‌های شهرسازی دایره‌ای ایران شناخته می‌شود، سال‌هاست در معرض تهدید فرونشست و فروچاله قرار دارد. عواملی، چون برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر و سوء‌مدیریت منابع آبی، باعث تشدید بحران فرونشست در این منطقه شده‌اند.

دارابگرد؛ گنجینه‌ای در آستانه نابودی

دارابگرد، یکی از مهمترین شهر‌های باستانی ایران است که در دوران هخامنشیان نقش حیاتی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایفا می‌کرد. این شهر، یکی از اولین نمونه‌های شهر‌های دایره‌ای در ایران به‌شمار می‌رود و به‌عنوان یک شاهکار معماری و مهندسی در دوران خود محسوب می‌شود. دارابگرد با دیوار‌های گلی عظیم، خندق‌های دفاعی و محوطه‌های وسیع، نمونه‌ای برجسته از پیشرفت‌های هخامنشیان در زمینه شهرسازی و ساخت‌وساز‌های دفاعی است. اما این میراث ارزشمند در حال بلعیده شدن توسط شکاف‌های عمیق ناشی از فرونشست زمین است.

فرونشست زمین، به‌طور خزنده‌ای در حال تخریب شهر‌های باستانی و مناطق تاریخی است و دارابگرد، به‌عنوان یکی از مهمترین آثار تاریخی کشور، سال‌هاست در معرض این بحران قرار دارد.

فرونشست زمین؛ بحرانی خاموش و غیرقابل بازگشت

فرونشست زمین به‌طور عمده در مناطقی رخ می‌دهد که در آنها منابع آب‌های زیرزمینی به‌طور بی‌رویه استخراج می‌شود. در دارابگرد، این مشکل به‌وضوح مشاهده می‌شود. در این منطقه، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی و استفاده‌های صنعتی یکی از اصلی‌ترین دلایل فرونشست است. درنتیجه کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به‌طور مداوم، خاک قادر به تحمل فشار ناشی از ساختار‌های تاریخی و باستانی نیست و به‌مرور آسیب‌های در این آثار و اطراف آنها نمایان می‌شود.

فرونشست زمین باعث تخریب لایه‌های باستان‌شناختی و اطلاعات علمی باارزشی می‌شود که می‌توانند در تحقیقات تاریخ‌نگاری و مطالعات فرهنگی کمک‌های بزرگی کنند. با تخریب این لایه‌ها، اطلاعات مهمی که می‌توانست درک دقیق‌تری از تاریخ ایران و فرهنگ هخامنشیان فراهم کند، از دست می‌رود.

بیشتر بخوانید: فرونشست در کمین میراث تاریخی ایران/ ۲۷ سایت از ۶۳ سایت میراث جهانی ایران در مناطق پرخطر فرونشست

یکی از علائم واضح فرونشست در دارابگرد، شکاف‌ها و فروچاله‌های عمیق است که در اطراف دیوار‌ها و محوطه‌های باستانی ظاهر شده‌اند. این شکاف‌ها علاوه‌بر آسیب به دیوار‌های تاریخی، تهدیدی جدی برای ساختار‌های باستانی مانند خندق‌ها و معابر نیز به‌شمار می‌روند. این فروچاله‌ها نه‌تنها آسیب‌های ساختاری به‌وجود می‌آورند، بلکه لایه‌های باستان‌شناختی و آثار تاریخی موجود در زیر سطح خاک را نیز تخریب می‌کنند. این موضوع باعث از بین رفتن اطلاعات ارزشمند تاریخی و فرهنگی می‌شود که می‌تواند در تحقیقات علمی و تاریخ‌نگاری این منطقه نقشی حیاتی داشته باشد. با تخریب این لایه‌ها، اطلاعات مهمی که می‌توانست درک دقیق‌تری از تاریخ ایران و فرهنگ هخامنشیان و ساسانیان فراهم کند، از دست می‌رود.

عوامل تشدید بحران فرونشست در دارابگرد

عوامل مختلفی در تشدید بحران فرونشست در دارابگرد دخیل هستند. یکی از اصلی‌ترین عوامل، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. استفاده زیاد از چاه‌ها و پمپاژ آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی، صنعت و حتی شرب، باعث کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است. علاوه‌بر‌این، خشکسالی‌های مکرر و تغییراقلیم نیز به کاهش منابع آبی در این منطقه دامن زده است. درحالی‌که بارش‌های سالانه در ایران کاهش پیدا کرده است، منابع آبی نیز به‌طور مداوم از بین می‌روند و به‌تبع آن فرونشست زمین شدت می‌گیرد. این موضوع باعث می‌شود بسیاری از شهر‌های باستانی ایران، از جمله دارابگرد، در معرض خطر نابودی قرار بگیرند.

آسیب‌های فرونشست به دارابگرد تنها محدود به تخریب ساختار‌های تاریخی نیست. این پدیده تهدیدی جدی برای کل شهر است و می‌تواند منجر به نابودی تدریجی این میراث فرهنگی بی‌نظیر شود. شکاف‌های عمیق و فروچاله‌هایی که در اطراف دیوار‌های این شهر تاریخی ظاهر شده‌اند، به‌تدریج باعث تخریب بخش‌های مختلف این شهر خواهند شد. به‌ویژه بخش‌هایی که از ارزش تاریخی و فرهنگی بالاتری برخوردارند، بیشتر در معرض آسیب قرار دارند.

آلودگی‌های زیست‌محیطی و تهدیدات جانبی دیگر

علاوه‌بر فرونشست، دارابگرد با تهدیدات زیست‌محیطی دیگری نیز مواجه است. آلودگی‌هایی که از طریق رهاسازی زباله‌ها و پسماند‌های ساختمانی وارد محیط می‌شوند، منظر طبیعی این شهر باستانی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و به خاک و منابع آبی آسیب می‌رسانند. همچنین، حفاری‌های غیرمجاز با سودای استخراج گنج و ساخت‌وساز‌های بی‌رویه، به تخریب بیشتر ساختار‌های تاریخی و لایه‌های باستان‌شناختی این منطقه منجر شده است. این تهدیدات، به‌همراه فرونشست، باعث می‌شود دارابگرد به‌طور جدی در معرض خطر نابودی قرار گیرد و درصورت تعلل برای نجات این اثر ارزشمند، فرصتی برای حفاظت از آن باقی نماند.

بیشتر بخوانید:تمام استان‌های ایران به جز گیلان درگیر فرونشست زمین

برای نجات دارابگرد و مقابله با بحران فرونشست زمین، نیاز به اقداماتی فوری و جامع وجود دارد. باید مدیریت منابع آبی در این منطقه به‌طور جدی بازنگری شود. کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی از طریق مدیریت بهینه و نظارت دقیق‌تر می‌تواند نقش مهمی در کاهش بحران فرونشست داشته باشد. برخی کارشناسان از جمله «علی بیت‌اللهی»، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، معتقدند این بحران در بعضی مناطق با تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها قابل‌کنترل است و می‌تواند سایه تهدید را تا حدودی از سر آثار ارزشمند تاریخی و باستانی کم کند.

هرچند این تنها راهکار برای کنترل این بحران نیست و ضروری است که مجموعه اقداماتی از سوی دستگاه‌های مختلف برای جلوگیری از تشدید وضعیت صورت گیرد. اما درعین‌حال با وجود هشدار‌های جدی کارشناسان، و اثرات کاملاً عیان و مشهود فرونشست زمین در جوار آثار تاریخی و باستانی کشور، همچنان برای نجات آثار تاریخی و باستانی در معرض خطر فرونشست به‌ویژه در اصفهان و فارس اقدام مؤثر و جدی از سوی هیچ‌یک از دستگاه‌های مرتبط با مسئله فرونشست، صورت نگرفته است.

دارابگرد، به‌عنوان یکی از مهمترین میراث‌های فرهنگی ایران، در معرض خطر است. بحران فرونشست زمین، آلودگی‌های زیست‌محیطی و حفاری‌های غیرمجاز، همگی این شهر باستانی را تهدید می‌کنند. اگر اقدامات فوری و مؤثر برای مقابله با این بحران‌ها انجام نشود، ممکن است در آینده‌ای نزدیک، اثری از این گنجینه فرهنگی باقی نماند.