برای تشکیل 100 سانتی‌متر خاک 10 هزار سال زمان نیاز است/ راهکارهای حفاظت از خاک

امیرحسین احمدی، اقتصاد24- حفاظت از خاک و مدیریت منابع خاک و بهره برداری از آن یکی از چالش های مهم حال و آینده کشوری مثل ایران است که باید درباره آن راهکارهای صحیح و مشخص علمی به کار گرفته شود. با توجه به اینکه خاک منبعی تجدیدناپذیر است و از طرفی امنیت غذایی ما را تامین می‌کند، نگهداری از این منبع طبیعی یکی از مسادل مهم برای رسیدن به کشاورزی پایدار است.

به همین دلیل قانون حفاظت از منابع خاک، اخیرا در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و این قانون روز شنبه از طرف رییس‌جمهور به وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ شد اما باید دید که محتوای این قانون و ضمانت اجرایی آن تا چه میزان می‌تواند از پس وظیفه ذاتی خود یعنی حفاظت از منابع خاک برآید.

دکتر محمدحسن روزی‌طلب استاد دانشگاه و کارشناس حفاظت از منابع خاک در اینباره به خبرنگار اقتصاد24 گفت: در مناطقی از دنیا که بارندگی بیشتر است زمان کوتاه ‌تری برای تشکیل خاک نیاز است درحالی که در مناطق خشک و نیمه خشک دنیا مثل ایران، زمانی طولانی تری برای تشکیل خاک لازم است.

برای تشکیل 100 سانتی‌متر خاک 10 هزار سال زمان نیاز است

وی افزود: تجربه و مطالعات نشان می‌دهد در کشور ما برای تشکیل یک سانتی‌متر خاک، بسته به شرایط اقلیمی مناطق مختلف حدود 100 تا 300 سال زمان نیاز است تا گیاهان و موجودات ریز خاک (نظیر باکتری ها، قارچ ها و....) فعالیت زیستی خود را شروع و باعت تشکیل مواد کربن آلی و عناصر غذایی خاک شوند و به تدریج خاک از سنگ مادر یا رسوبات اولیه به خاک زراعی و حاصلخیز تبدیل شود؛ پس برای تشکیل 100 سانتی‌متر خاک ممکن است 10 هزار سال زمان نیاز باشد.

این استاد خاک‌شناسی ادامه داد: با توجه به داده‌های علمی که در اختیار داریم خاک های زراعی و حاصلخیز کشور ما دستکم بین 5 تا 10 هزار سال پیش تشکیل شده اند و جوان‌ترین خاک های زراعی ایران حداقل سه هزار سال عمر دارند یعنی بیش از شکل گیری تمدن دوران هخامنشیان و ساسانیان

روزی‌طلب با تاکید بر اینکه برای تشکیل 100 سانتی‌متر خاک در کشور ما چندین هزار سال زمان نیاز است بیان کرد: رویدادهایی مثل سیلاب‌ها و در نتیجه فرسایش شدید خاک یا شیوه‌های غیر اصولی در کشاورزی، خاک ورزی و یا انجام شخم بی‌رویه‌ در اراضی شیبدار باعث می‌شود تا مثلا ظرف چند سال، 10 تا 25 سانتی‌متر از خاک سطحی و حاصلخیز را از دست دهیم و این نعمت الهی که برای ادامه حیات ما ضروری است در مدت زمان بسیار کوتاهی از بین ببریم.

در حال از دست دادن خاک های حاصلخیز زراعی هستیم

وی در ادامه تصریح کرد: پیش از اینکه نقدی بر شیوه های زراعی که باعث فرسایش خاک می‌شوند وجود داشته باشد باید این مسئله را ذکر کنم که مشکل اصلی کشور ما در حال حاضر که بایستی سریعا به آن بپردازیم، از دست دادن خاک های حاصلخیز زراعی در اطراف شهرها و روستاها به دلیل تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی است که در دشت های حاصلخیز اتفاق می افتد.

روزی‌طلب ادامه داد: در شمال کشور و در دشت های بسیار حاصلخیز، اراضی زراعی به ویلا، منازل مسکونی و مناطق صنعتی و غیره تبدیل می‌شوند و با این ساخت ‌و سازها، هر سال مقادیر زیادی از خاک های حاصلخیز خود را از دست می‌دهیم و مسئله زمانی با اهمیت‌تر می‌شود که این معضل را به عوامل دیگر که باعث فرسایش و تخریب خاک می‌شوند اضافه کنیم.

این استاد خاک‌شناسی درباره شیوه‌های نوین کشاورزی که بر حفاظت تاکید دارد اظهار کرد: امروز تحقیقات بسیار زیادی در دنیا و ایران انجام شده است که راهکارهایی برای جلوگیری از فرسایش خاک مشخص شده است.

وی با بیان اینکه نوع و روش های زراعت باید متناسب با شرایط و خصوصیات خاک مثل شیب زمین، بافت و ساختمان و عمق خاک، ظرفیت نگهداری آب خاک، نفوذپذیری خاک و ... انجام پذیرد اظهار کرد: دست‌کم کسانی که در رشته خاک تخصص دارند، می‌توانند به راحتی تشخیص دهند که اگر قرار است بالاتر از یک شیب مشخص، زمینی زیر کشت زراعت آبی برود، باید با شیوه‌ای متناسب با آن شیب، عملیات کشت و آبیاری انجام شود. برای مثال نمی‌توانیم در شیب بالاتر از 2 تا 3 درصد بدون تراس‌بندی بر آبیاری غرقابی و ثقلی متمرکز شویم چون خاک فرسوده شده و از بین می‌رود، لذا باید سیستم آبیاری طوری طراحی شود که از طریق تراس بندی و یا از طریق روش های آبیاری مناسب مثل آبیاری تحت فشار فرسایش خاک را کاهش دهیم.

راهکارهای زراعی برای حفاظت از خاک های حاصلخیز

روزی‌طلب، راهکارهای زراعی برای حفاظت از خاک های حاصلخیز را چنین برشمرد: اول اینکه نظام زراعی کشت، باید متناسب با خاک باشد که برنامه ‌ریزی خاص خود را نیاز دارد. یکی از مسائلی که ما باید رعایت کنیم مسئله تناوب کشت است مثلا کشت گیاهان علوفه‌ای و یا حبوبات در تناوب با زراعت گندم و یا جو در کشاورزی دیم تا خاک را از گزند فرسایش حفظ شود و به حاصلخیزی خاک نیز کمک شود. این راهکارها و شیوه های زراعی در بعضی مناطق کشور رایج است و در خیلی از مزارع توسط کشاورزان انجام نمی شود و این کشاورزان اصرار بر کشت مستمر گندم و یا جو در اراضی خود دارند.

وی راهکار زراعی دیگر برای حفاظت از خاک را چنین ارائه داد: روش های دیگر اینگونه است که باید در فواصل مختلف مزرعه، گیاهان به صورت نواری با محصولات مختلف و یا ترکیب درخت و زراعت (اگروفارستری) انجام دهیم. به این روش "کشت تلفیقی" یا "کشت ترکیبی" می‌گویند. برای مثال باید در یک ‌نوار در مزرعه گندم کاشت شود و نوار دیگر کشت گیاه دیگر مثلا ذرت و یا حتی از درختان به عنوان باد شکن استفاده کرد و این ترکیب باید به گونه‌ای باشد که خاک را از گزند باد یا طوفان حفظ کند. استفاده از کودهای الی و دامی در زراعت و باغبانی نیز بسیار مهم است چون باعث به هم چسبیدگی ذرات خاک می‌شود و ماده آلی که با ذرات خاک پیوند می‌خورد و نه تنها باعث افزایش کربن آلی و حاصلخیزی خاک می شود بلکه خاک را در برابر فرسایش مقاوم می‌کند.

این استاد خاک گفت که در اراضی دیم و آبی باید باقی‌مانده کاه و کلش محصولاتی مثل گندم در خاک بمانند و نباید تمامی باقی مانده محصول را برداشت کرد. وی شرح داد که یک روش حفاظت از خاک و مدیریت اراضی کشاورزی که امروزه در بسیاری از کشورها انجام می شود "کشاورزی حفاظتی" است. اگر بخواهیم می‌توانیم همه بقایای محصول خود را برداشت کنیم اما بر اساس مطالعات و داده‌های علمی باید یک حداقل 40 درصد از کاه و کلش محصول را در روی خاک نگه داریم و کشت بعدی را بطور مستقیم روی همین اراضی با کاه و کلش انجام دهیم و خاک برهنه را در مقابل باران قرار ندهیم و مواد آلی را نیز به خاک برگردانیم که این در بلند مدت موجب افزایش مواد آلی خاک می شود. در این نظام زراعی تناوب و خاک ورزی نقش بسیار مهمی دارد.

"کشت گیاهان پوششی" راهکار دیگری است که این استاد علوم خاک آن را عنوان کرد و ادامه داد: پیش از این، در زراعت های سنتی کشور ما رایج بوده است که در فصل تابستان گیاهی می‌کاشتند که خاصیت پوششی داشتند و خاک را در مقابل باد و یا رگبار تابستانه حفظ می‌کردند یعنی بعد کشت زراعت زمستانی و برداشت محصول در بهار این گیاهان که بیشتر از خانواده بقولات و یا حبوبات است کشت می شد. هدف افزایش درآمد کشاورزان و حفظ خاک و افزایش بهره وری بوده است . این روش مخصوص مناطقی بوده است که دارای بارندگی تابستانه است و یا آب کافی در تابستان در اختیار کشاورزان قرار دارد، مثلا در شمال کشور. انتخاب نوع گیاهان پوششی وابسته به اقلیم منطقه است.

راهکارهای حفاظت از خاک

وی درباره کارهایی که در مورد حفاظت خاک در ایران انجام شده است، اظهار کرد: اخیرا تلاش هایی در راستای حفاظت خاک انجام شده است اما این تلاش ها به صورت رایج و همه گیر نیست.

روزی‌طلب راهکار جامع و فراگیر حفاظت از خاک را علاوه بر اهمیت بر موضوع ترویج نتایج تحقیقات و فناوری های جدید و آموزش وسیع کشاورزی، ایجاد انگیزه در کشاورزان دانست و گفت: ایجاد انگیزه در کشاورزان برای انجام بعضی از شیوه های حفاظت خاک در مزارع اهمیت زیادی دارد و دولت باید سیاست‌هایی را در این راستا اتخاذ کند.

این استاد علوم خاک با بیان اینکه حفاظت از خاک های کشور یک کار حاکمیتی و اساسی است اظهار کرد: از دست دادن خاک یعنی از دست دادن امنیت غذایی و محیط زیست کشور و نابودی تمدن آینده کشور. به همین دلیل تمام دولت ها در جهان در این باره با سیاست گذاری لازم و ایجاد انگیزه در کشاورزان و کاربران خاک باعث گسترش برنامه های حفاظت خاک در مزارع و مراتع می شوند اما در کشور دولت ها چندان وظیفه ای در این مورد احساس نمی کنند و تاکنون قانون مشخصی در ارتباط با الزام رعایت اصول حفاظت خاک در سطح مزارع و مراتع در کشور وجود ندارد چون کشاورزان، دامداران و عشایر حاضر نیستند به علت شرایط اقتصادی هزینه بیشتری برای عایت روش های حفاظت خاک انجام دهند.

روزی‌طلب در بخش انتهایی صحبت‌های خود درباره قانون حفاظت خاک که اخیرا به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و روز شنبه نیز رییس جمهور آن را به وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ کرد، گفت: این لایحه بخشی از مسائل مربوط به خاک را پوشش می‌دهد اما باید آن را عملیاتی کنیم.

وی با بیان اینکه قانون حفاظت از خاک قانونی کلی است ادامه داد: باید ببینیم در عمل این قانون چگونه پیاده می شود چون برای اجرای این قانون آیین نامه های زیادی باید تهیه و اجرا شود. دستگاه های زیادی از جمله سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت‌‌های خانه های جهاد کشاورزی، صنعت، معدن و تجارت، راه و شهرسازی، نفت و کشور به اجرای بخش های مختلف این قانون مکلف هستند.

این استاد علوم خاک در پایان تصریح کرد: باید شیوه‌های صحیح و گوناگون حفاظت از خاک و مدیریت اراضی را در کشور ترویج کنیم و در دشت های زراعی کشور به مرحله اجرا در آوریم و استان‌های مختلف را برای اجرای این قانون و الزامات آن مسئول کنیم و به صورت دوره ای و مستمر موفقیت و ناکامی کشور را مورد پایش و ارزیابی قرار دهیم.