احداث گلخانه در ایران صرفه اقتصادی دارد؟/ محصولاتی که قدرت خرید مردم یارای آن نیست

امیرحسین احمدی، اقتصاد24- چندی است که بحث احداث گلخانه و توسعه آن در میان مسئولان بخش کشاورزی شدت گرفته است به طوری که محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی در 26 مردادماه امسال در سیمای ملی گفته بود: طرح‌های جدیدی داریم به خصوص در بحث گلخانه‌ها که دو چالش را از جلو روی کشور برمی‌دارد؛ چالش آب و چالش اشتغال.

او همچنین به این نکته اشاره کرده بود که می‌توان با احداث گلخانه 90 درصد در آب برای کشت سبزی صیفی صرفه‌جویی کرد و در یک هکتار حدود 10 نفر مستقیم مشغول می‌شوند.

حجتی همچنین خبر داده بود: متاسفانه، در بحث گلخانه نسبت به آنچه که در اغلب دنیا اتفاق می افتد عقب افتادگی تاریخی داشتیم و داریم. در سال 92 نزدیک به 8 هکتار گلخانه داشتیم اما امسال از 15 هزار هکتار گلخانه نیز گذر کردیم و پیش بینی ما این است که بتوانیم پنج هزار هکتار تا پایان سال 98 به سطوح گلخانه‌ها اضافه کنیم.

حجتی در ادامه بیان کرده بود: وقتی خود را با کشوری مثل ترکیه مقایسه کنیم حداقل باید به 60 هزار هکتار می‌رسیدیم چرا که با توجه به اقلیم و امکانات و موقعیت بازارهای جهانی محصولات آن به خوبی قابل صادر کردن است و محصولاتی که در گلخانه تولید می‌شود از قیمت و مرغوبیت خوبی برخوردار بوده است.

فارغ از اینکه انتقادات وزیر جهاد کشاورزی در عقب‌ماندگی تاریخی کشور در احداث گلخانه‌ها به چه علت است و دلیل کمبود گلخانه در کشور چیست اما باید به این پرسش پاسخ داد که احداث گلخانه در کشور با چه موانعی روبه‌رو است و وزارت‌خانه متبوع حجتی چه برنامه‌ای برای برداشت این موانع دارد.

هزینه‌های بالای ایجاد گلخانه، جذابیت این کار را برای هر کشاورزی هیچ می‌کند و کشاورزان با احتساب گرانی تجهیزات یک گلخانه نوین و همچنین گرانی این محصولات ترجیح می‌دهند عطای گلخانه را به لقای آن ببخشند هرچند که گلخانه حافظ مهم‌ترین منابع کشاورزی ما یعنی آب است و سهم بسزایی در افزایش اشتغال را دارا باشد.

صادرات محصولات گلخانه‌ای به همین سادگی‌ها نیست

صیاد ذوالفقارخانی، کارشناس کشاورزی که خود کشاورز نیز هست در اینباره معتقد است که احداث گلخانه هزینه‌های بسیار بالایی می‌برد که هزینه آن از توان بازار داخل، بیرون است و از طرفی صادرات محصولات گلخانه‌ای نیز به همین سادگی‌ها نیست.

او به اقتصاد24 می‌گوید: اخیرا بیش از هر چیز کشاورزان را تشویق می‌کنند که به سمت کشت گلخانه‌ای بروند. در هر جلسه یا هر جا مسئولان بخش کشاورزی به این نکته تاکید می‌کنند و فواید کشت گلخانه‌ای را می‌گویند. اما نکته این جاست که اگر بخواهیم یک گلخانه مکانیزه با استانداردهای روز دنیا احداث کنیم باید تا هکتاری 15 میلیارد تومان هزینه بپردازیم و این قیمت تمام شده محصولات گلخانه‌ای در توان خرید مردم و بازار داخل نیست.

ذوالفقارخانی راهکار بعدی برای فروش محصولات گلخانه‌ای را صادرات می‌داند که این راهکار نیز با مشکلاتی مواجه است. «یکی از گزینه‌ها برای فروش محصولات گلخانه‌ای، صادرات است اما صادرات محصولات کشاورزی اینگونه نیست که ما تولید کنیم و ببینیم هر کشوری تقاضا کرد به او بفروشیم. باید برای این کار سرمایه‌گذاری بلندمدت کنیم و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق دارد و از طرفی شرایط کشور طوری نیست که بتوانیم.

احداث گلخانه یکی از راه‌چاره‌های کشاورزی امروز ایران؛ اما با کدام پول؟

اما با توصیف این مشکلات این کشاورز معتقد است که با توجه به شرایط اقلیم امروز ایران یکی از راهگشاترین کارها برای ادامه کشاورزی در ایران ایجاد گلخانه‌های نوین در پهنه‌های کشاورزی کشور است. «اگر بخواهیم برنامه تغذیه برای جمعیت کشور و همچنین کشت به صرفه داشته باشیم می‌توان گفت تنها راه درست ایجاد گلخانه است چرا که باید سطوح زیر کشت را کم کنیم تا بازده آب بالا برود و و گلخانه راهکار خوبی برای چنین تصمیمی است اما باید گفت من به عنوان کشاورز تا به امروز موفق نشدم کسی را پیدا کنم که بتواند قرارداد تضمینی برای فروش محصولات به من بدهد. البته برای تولید محصول شرکت‌های خارجی هستند که قرارداد می‌بندند و به تناسب سرمایه من سرمایه‌گذاری می‌کنند اما بحث فروش محصول که پیش می‌آید کمتر کسی از کشاورزان این خطر را می‌پذیرد که به طور بلند مدت بر تولید گلخانه‌ای محصولات کشاورزی سرمایه‌گذاری کند.

حتی اگر راه‌ صادرات برای محصولات گلخانه‌ای هموارتر از امروز شود و تولیدکنندگان به سود خود برسند اما باید به این نکته توجه داشت که تفاوت بالای هزینه تولید محصولات گلخانه‌ای با محصولات دیگر آنقدر بالا است که به اندازه جیب بسیاری از مصرف‌کنندگان بازار داخل به خصوص طبقات پایین جامعه نیست و با این حساب باید پرسید تکلیف تامین امنیت غذایی که یکی از مهم‌ترین برنامه‌های هر کشوری است چه می‌شود؟»

قیمت محصولات گلخانه‌ای 10 برابر قیمت محصولات دیگر در بازار داخل

ذوالفقارخانی درباره تفاوت قیمت محصولات گلخانه‌ای با محصولاتی که به روش غیرگلخانه‌ای تولید می‌شوند چنین بیان می‌کند: هزینه‌های سنگین سرمایه‌گذاری برای احداث گلخانه، نیاز گلخانه به انرژی‌هایی مانند برق و گاز و دیگر هزینه‌ها شکاف قیمتی بالایی ایجاد می‌کند. برای مثال امروز هزینه تولید گوجه‌ فرنگی گلخانه‌ای کیلویی 10 هزار تومان تمام می‌شود در حالی که کشاورزان که گلخانه ندارند گوجه‌ فرنگی خود را کیلویی هزار تومان به میدان‌ها می‌فروشند و این یعنی هزینه تمام شده محصولات گلخانه‌ای چیزی حدود 10 برابر هزینه تولید محصولاتی است که ساده تولید می‌شوند.

او همچنین می‌گوید: از طرفی بستگی دارد که بخواهیم گلخانه‌ای ابتدایی یا نوین احداث کنیم که اگر گلخانه ما ابتدایی و سنتی باشد توجیه اقتصادی ندارد چرا که گلخانه سنتی عملکرد چندان بالایی ندارد پلاستیکی هم که هر سال باید روی زمین بکشیم هزینه‌ها را بالا می‌برد و اگر بخواهیم گلخانه نوین شیشه‌ای احداث کنیم باید فناوری‌های آن به کشور وارد شود. آیا توان احداث گلخانه‌ای مانند گلخانه منطقه آزاد ارس که بزرگ‌ترین گلخانه جنوب غرب آسیا است و گلخانه‌ای شیشه‌ای به شمار می آید و تمام امکاناتش وارداتی است، وجود دارد؟ آیا اگر فناوری‌های مشابه این گلخانه وارد شد برای نگه‌داری و تعمیر و واردات دوباره قطعات آن تضمینی وجود دارد؟

دولت با چه روشی به احداث گلخانه کمک کند؟

ایجاد گلخانه‌های نوین در ایران هرچند با موانع بسیار همراه باشد اما کاری غیرممکن نیست که بتوان از آن صرف‌نظر کرد به خصوص که هم برای کشاورزان سود دارد و هم راهکاری برای استفاده بهتر از منابع ملی کشور ماست. اما پرسش این‌جاست که برای برداشتن موانع پیش روی احداث گلخانه‌ها چه باید‌ها و نبایدهایی وجود دارد؟

ذوالفقارخانی معتقد است که برای احداث گلخانه نیاز به سرمایه گذاری جدید احساس می‌شود و خطرپذیری این سرمایه‌گذاری باید در محصولات تولیدی سرشکن شود. «من جزو افرادی هستم که به شدت با یارانه‌های مستقیم دولت که در جامعه جا افتاده است که دولت باید وام دهد مخالفم اما به عنوان یک تولیدکننده پیشنهادم این است که دولت اگر می‌خواهد به سرمایه‌گذار خارجی امتیاز دهد و او را ترغیب کند که به کشور ما بیاید، همین حمایت را از سرمایه‌گذار داخلی کند. برای کسی که سرمایه گذاری می‌کند که به کل تولید مملکت هم کمک می‌کند تضمینی وجود داشته باشد که اگر به هر دلیلی نتوانست محصول خود را صادر کند دولت آن وامی را که داده خود قبول کند یا بسته حمایتی باشد که زندگی سرمایه گذار در صورت عدم موفقیت در صادرات مصادره نشود و توان ادامه کار را داشته باشد».

دولت یارانه‌های دیگر را قطع کند و به سرمایه‌گذاری بر گلخانه‌ها بپردازد

او راهکار دوم برای هموار شدن مسیر تولید محصولات گلخانه‌ای را چنین می‌داند: وقتی قرار است 15 میلیارد تومان برای ایجاد هر هکتار گلخانه مدرن هزینه دهیم، به جای آن می‌شود ارز دولتی که روی برق یا دیگر چیز‌ها یارانه می‌دهند در اختیار سرمایه‌گذار یا تولیدکننده قرار گیرد که قیمت تمام شده محصول به شدت پایین بیاید و بازار داخل نیز توان خرید آن را داشته باشد، کاری که دولت چین برای تولیدکننده‌‎های خود انجام داد یعنی امکانات را رایگان داد و زمانی که تولیدکننده‌ها به تامین غذا و صادرات رسیدند کل سرمایه‌گذاری را به آن‌ها بخشید؛ وقتی کسی برای تولید محصول و ایجاد زیرساخت سرمایه‌گذاری چندانی نکرده قیمت تمام شده محصولش پایین می‌آید و دولت می‌تواند با اقداماتی اینچنینی به کشاورزان کمک کند و وقتی قیمت تمام شده محصول ارزان باشد و محصول با کیفیت‌تر باشد، تولیدکننده بازار داخل را به دست می‌گیرد و از طرف دیگر هم کشاورزی نوین او منابع آب‌های زیرزمینی را که اوضاع چندان قابل تعریفی نیز ندارند، منهدم نمی‌کند. وقتی تولیدکننده خیالش راحت باشد که اگر محصولش به بازار نرسید چیزی سرمایه‌گذاری او را تهدید نمی‌کند یا این سرمایه‌گذاری آنها قدری نیست که او در صورت ضرردهی از پس هزینه‌های آن برنیاید، آن موقع بدون دلهره کار را جلو می‌برد به علاوه آن‌که در بحث واردات فناوری نیز دولت اقدام به خرید فناوری‌های روز دنیا را کند و دوباره مثل گذشته فناوری‌هایی را وارد نکند که برای 50 سال پیش بوده است.

چه تضمینی برای واردات فناوری‌های احداث گلخانه وجود دارد؟

به باور این کشاورز یکی از بزرگ‌ترین مشکلات برای کشت نوین شرایط تحریم‌هایی است که علیه ایران وضع شده است و این خطرپذیری نوین سازی کشاورزی را افزایش می‌دهد چرا که هر روز ممکن است کشاورزی‌های نوین نیاز به قطعه یا ابزاری جدید داشته باشند که راه ورود آن به ایران بسته است. «من یکی از مخالفان روش آبیاری نواری یا همان "تِیپ" بودم. می‌گفتند بازده این روش بالا است و چرا مخالفت می‌کنید؛ من می‌گفتم که کشور ما در شرایط عادی نیست و فردا اگر تحریمی پیش بیاید و قیمت دلار به نوسان بیافتد آنقدر شرایط سخت می‌شود و قیمت‌ها بالا می‌رود که سرمایه‌گذاری که فرد برای آبیاری نواری در مزرعه خود کرده است به طور کل از بین می‌رود و دقیقا همین هم شد و خیلی از کسانی که با روش آبیاری نواری کار می‌کردند امسال نتوانستند نوار مخصوص آبیاری "تیپ" را تهیه کنند. اگر پیش بینی این مسائل شده است ما هم به عنوان کشاورز استقبال می‌کنیم و خود پیگیر این مسئله هستیم . الان دو سالی است که چند شرکت به مزرعه ما آمدند ولی به خاطر شرایط تحریمی که کشور دچار آن شده است شرکتی با ما قرارداد نمی‌بندد.

می‌توان از کشت گلخانه‌ای نتیجه گرفت؟

با تمام این توصیف اما کشاورزانی هم هستند که در کشت گلخانه‌ای چندان هم متضرر نبودند و توانسته‌اند کار خود را پیش ببرند. هرچند هنوز هم نگرانی‌هایی درباره آینده کشت گلخانه‌ای برای هر کشاورزی که تصمیم به انجام آن را بگیرد وجود دارد. ذوالفقار خانی می‌گوید که در حال حاضر کشت گلخانه‌ای وسیع و نوین با توجه به شرایط اقتصادی در توان کشاورزان ایران نیست اما اینطور هم نیست که دروازه ورود به دنیای نوین کشاورزی و راه احداث گلخانه به طور کلی بسته باشد. «افرادی دارند محصولات گلخانه‌ای خود را صادر می‌کنند و موفق هم هستند اما همان گلخانه ارس که بزرگ‌ترین گلخانه خاورمیانه است این نگرانی را دارد که اگر بازارش را از دست دهد باید چه کند یعنی تولیدکننده این امنیت روانی را ندارد که جرأت کند تغییری در کشت خود بدهد. برای مثال کشاورزی پنج هکتار از زمین خود را به کشت گلخانه‌ای اختصاص دهد و برای این کار باید 75 میلیارد تومان سرمایه گذاری کند و اگر نتواند محصولی که تولید کرده را به قیمت خوبی بفروشد همان 10 درصد سود بانکی را که برای این مبلغ هر سال 750 میلیون تومان می‌شود هم نمی‌تواند پرداخت کند و با کشاورزی سنتی موجود کسی جرأت نمی‌کند در این شرایط خطرپذیر سرمایه‌گذاری کند مگر آنکه دولت بخواهد بسته‌های حمایتی را در نظر گیرد که اگر به هر دلیلی در فروش مشکل داشتیم دولت این سرمایه گذاری را بیمه کند یا یارانه ای دهد که کشاورز به جای 75 میلیارد 7 میلیارد تومان سرمایه گذاری کند و به ازای آن امتیازی را بگیرد اما حداقل کشاورز اطمینان دارد که دست‌کم 10 سال می‌تواند با موفقیت تولید محصولات گلخانه‌ای داشته باشد.