معادلات جدید ژئوپلتیک در قفقاز

اقتصاد ۲۴-ثباتی که با توافق‌نامه آتش‌بس ۱۰ نوامبر سال گذشته ما بین پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف رییس‌جمهور آذربایجان پس از جنگ ۴۴ روزه دو کشور بنظر می‌رسید در قفقاز جنوبی شکل گرفته شکننده‌تر از آن بود که با یک رزمایش و چند مصاحبه تلویزیونی متزلزل نشود.
نخست در شهریور گذشته جمهوری آذربایجان با میزبانی از یک رزمایش مشترک با حضور ارتش پاکستان و ارتش ترکیه که نام رزمایش سه برادر به آن داده بود موجب بروز نگرانی در ایروان، تهران و همچنین مسکو شد.

رزمایش سه برادر که از عرصه سرزمینی جمهوری آذربایجان پا را فراتر گذاشته بود و وارد دریای مازندران شده بود تا هم توافق‌نامه کشور‌های ساحلی خزر مبنی بر عدم امکان استفاده نظامی از این دریاچه توسط کشور‌های غیرساحلی را نقض می کرد و هم با به راه انداختن تبلیغات شدید در رسانه‌های آذربایجان مبنی بر حمایت اتمی پاکستان از آذربایجان در برابر ایران موجبات نگرانی تهران می‌شد.

همزمان با رزمایش سه برادر جمهوری آذربایجان همچنین اقدام به ایجاد پست مرزبانی و انسداد در جاده قاپان به گوریس ارمنستان در محدوده ۶ کیلومتری نمود که جاده وارد خاک آذربایجان می‌شود و در پی آن با متوقف کردن تریلی‌ها و کامیون‌های ایرانی شروع به دریافت عوارض ۱۳۰ دلاری عبور از خاک آذربایجان کرد.

مساله، اما به اینجا نیز ختم نشد و کار به بازداشت دو راننده ایرانی در حومه شوشا کشید که حامل بار به مقصد شهر استپاناکرت یا همان خان‌کندی مرکز جمهوری خودمختار قره‌باغ کوهستانی بودند و از دالان پیش‌بینی شده در قرارداد آتش‌بس ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ در لاچین عبور کرده بودند.

اما آن چه کاسه صبر تهران را لبریز کرد در مصاحبه الهام علی‌اف رییس جمهور آذربایجان با خبرگزاری دولتی آناتولی ترکیه رقم خورد. آنجا که علی‌اف به انتقاد از تصمیم ایران برای برگزاری رزمایش در مناطق نزدیک به مرز با جمهوری آذربایجان پرداخت و گفت چرا در ۳۰ سالی که این مناطق تحت اشغال ارمنستان بودند ایران ضرورتی برای برگزاری رزمایش نمی‌دید؟!

در پی این اظهارات الهام علی‌اف ارتش ایران تصمیم گرفت با گسیل گسترده نیرو به مرز ایران با ارمنستان و نخجوان نیرو‌های لشکر ۳۱ عاشورای سپاه تبریز را که از یک هفته قبل‌تر در آن منطقه حضور داشتند را تقویت کند و دست به برگزاری رزمایشی تحت عنوان فاتحان خیبر بزند.

بیشتر بخوانید: توافق تهران و ایروان برای تکمیل جاده ارمنستان

رزمایشی که هم نام آن درباره فتح خیبر و هم اظهارات حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به هنگام دریافت استوارنامه علی علیزاده سفیر جدید جمهوری آذربایجان، درباره عدم تحمل حضور اطلاعاتی اسراییل در مرز‌های ایران و آذربایجان، آشکارا حکایت از موضع تهاجمی و پایان شکیبایی ایران درقبال رفتار سیاست خارجی آذربایجان داشت.

حال که رزمایش ایران به پایان رسیده؛ لیلا عبدالله اوا سخنگوی وزارت خارجه آذربایجان تاکید کرده که جای هیچگونه نگرانی از سوی ایران نیست و اسراییل هیچگونه حضوری در مرز ایران و آذربایجان ندارد؛ آرارات میرزویان وزیر خارجه ارمنستان نیز راهی تهران شده تا درباره همکاری‌ها دو کشور و موقعیت جدید در قفقاز جنوبی به رایزنی بپردازد، وزارت دفاع ترکیه از آغاز رزمایش مشترک آذربایجان و ترکیه از فردا سه‌شنبه خبر داده و وزارت دفاع آذربایجان نیز افزوده شدن گرجستان به این رزمایش را اعلام کرده است.

پیام رزمایش ایران چه بود و آیا به هدف خود رسید؟

محسن میلانی استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه فلوریدای جنوبی می‌گوید همه چیز از تغییرات عمده ژئو استراتژیک در قفقاز جنوبی حکایت دارد.

هدف محور ترکیه-آذربایجان قطع رابطه جغرافیایی ایران و ارمنستان از طریق تسلط بر استان سیونیک ارمنستان است که موجب قطع دسترسی ایران به گرجستان و بندر باتومی در ساحل دریای سیاه خواهد شد و ایران را در تنگنای ژئواستراتژیک قرار خواهد داد. در نقطه مقابل ایران نیز تلاش می‌کند با تمام توان جلوی این اتفاق را با حمایت از تمامیت ارضی ارمنستان بگیرد.

محسن پاک‌آیین سفیر پیشین ایران در باکو، اما با این دیدگاه مخالف است. او با تقسیم بازیگران منطقه قفقاز به دوست و دشمن و قرار دادن سه کشور ارمنستان، آذربایجان و ترکیه در محور دوستان ایران می‌گوید پیام رزمایش ایران برای دوستانش پیام صلح و همکاری و امنیت دسته جمعی بود و برای دشمنان ایران این پیام که جمهوری اسلامی ایران دیگر حضور مخل امنیت آنان در قفقاز را نخواهد پذیرفت.

پاک آیین در توضیح دشمنان ایران در قفقاز می‌گوید: بازیگران بیرون از منطقه که با ایجاد تنش و بر هم زدن امنیت و ثبات منطقه به دنبال فروش سلاح و نیز حضور اطلاعاتی در قفقاز هستند دشمنان ایران هستند که در راس آن‌ها اسراییل قرار دارد.

بیشتر بخوانید: حق ایران در مطالبه اراضی تاریخی خود

پاک‌آیین تاکید می‌کند پیام این رزمایش در منطقه دریافت شده که مهم‌ترین نشانه آن موضع اخیر آقای علی‌اف درباره آمادگی برای همکاری و حرکت به سوی برقراری امنیت دسته جمعی است.

وارطان ووسکانیان استاد ایرانشناسی دانشگاه دولتی ایروان نیز می‌گوید: تغییر توازن ژئوپلتیک منطقه با حضور پر رنگ ترکیه و حضور بازیگران جدید همچون پاکستان موضع ایران را ضعیف ساخته و ایران از شرایط حدید احساس خطر می‌کند؛ بنابراین رزمایش‌هایی که ایران در روز‌های اخیر در اراضی مرزی با آذربایجان و نخجوان برگزار کرده چندین هدف دارد. هدف نخست طبعا نشان دادن آمادگی ایران برای حفظ تمامیت ارضی ارمنستان است که جواد ظریف وزیر خارجه سابق ایران نیز در سفر به ایروان با تاکید بر آن گفت که تمامیت ارضی ارمنستان خط قرمز ایران است.

هدف دیگر مقابله با بلند پروازی و ماجراجویی‌های محور آنکارا-باکو-اسلام آباد در قفقاز جنوبی است که در ماه‌های اخیر بنظر می‌رسد این محور اشغال استان سیونیک ارمنستان و ایجاد کریدور زنگزور را هدف گذاری کرده است.

کریدوری پان‌تورانیستی که با مخالفت ارمنستان، ایران و روسیه مواجه بوده و در حال حاضر کشمکش ژئوپلتیکی در منطقه حول آن شکل گرفته است.

به گفته آقای ووسکانیان هدف سوم ایران از رزمایش فاتحان خیبر نیز بازگشت به معادلات قفقاز جنوبی است چرا که از سال گذشته با تغییراتی که در معادلات قفقاز جنوبی بر اثر همکاری‌های پنهان روسیه و ترکیه پدید آمد ایران عملا از این معادلات بیرون مانده بود.

راه‌حل یک روزنامه ایران: ایجاد پایگاه نظامی ایران در ارمنستان

در همین حال روزنامه جوان چاپ تهران امروز در سرمقاله خود پیشنهاد ایجاد پایگاه نظامی از سوی ایران در استان سیونیک ارمنستان را مطرح کرده و آن را تنها راه حل مشکلات قفقاز جنوبی و موجب بازگشت ثبات به این منطقه دانسته است.

محسن پاک‌آیین دیپلمات بازنشسته و سفیر سابق ایران در باکو در این زمینه می‌گوید: تا جایی که من می‌دانم چنین چیزی در دستور کار دو کشور قرار ندارد و اساسا سیاست ایران در قفقاز اجتناب از هر گونه رفتار تحریک‌آمیز است. او ادامه می‌دهد: ما معتقدیم تنها راه حل مشکلات منطقه قفقاز جنوبی مذاکره و همکاری‌های چند جانبه است.
ما از توافق آتش‌بس نوامبر گذشته که به ابتکار مسکو شکل گرفت استقبال کردیم و رابطه نزدیکی با هر دو کشور داریم.

پاک‌آیین تاکید می‌کند: ما مدافع مکانیسم‌های صلح و امنیت دسته جمعی در منطقه هستیم و از پیشنهاد الهام علی‌اف درباره همکاری‌های ۳+۳ استقبال کردیم و از هر کاری برای ایجاد صلح پایدار بین ارمنستان و آذربایجان دریغ نمی‌کنیم.

در همین حال وارطان ووسکانیان معتقد است همکاری‌های امنیتی و ایجاد پایگاه نظامی ایران در استان سیونیک به نفع منافع ملی و مصالح امنیتی هر دو کشور است، اما از سوی دیگر ارمنستان در چارچوب پیمان امنیت جمعی جمهوری‌های سابق شوروی و نیز پیمان‌های دو جانبه با روسیه نیز قرار دارد؛ لذا انعقاد هرگونه پیمان الزام‌آور امنیتی و دفاعی باید با هماهنگی روسیه نیز باشد و اتفاقا شکل‌گیری یک بلوک امنیتی سه جانبه بین تهران-ایروان-مسکو هم به همکاری معطوف به مقابله با تکفیری‌هایی که به قفقاز منتقل شده‌اند کمک شایانی می‌کند و اهداف معطوف به مبارزه با تروریسم از سوی سه کشور را متحقق می‌کند و هم مانعی برای ماجراجویی‌های پان‌تورانیستی ترکیه فراهم می‌آورد که لازمه صلح و ثبات در منطقه است و متضمن مصالح هر سه کشور. ماجراجویی‌های پان‌تورانیستی که با هدف رسیدن ترکیه به دریای مازندران و آسیای مرکزی و ایجاد یک بلوک سیاسی-امنیتی با جمهوری‌های ترک‌زبان آسیای مرکزی و نیز جمهوری آذربایجان حول محور نژاد و زبان ترکی صورت می‌گیرد.

آقای ووسکانیان همچنین می‌گوید: شکست ارمنستان در جنگ ۴۴ روزه سال گذشته نشان داد که این کشور از نظر صنایع پدافندی، موشکی و پهپادی نیازمند بازسازی و بروز رسانی تکنولوژیکی خود است و این حوزه اتفاقا حوزه‌ای است که ایران دارای صنایع نظامی پیشرفته‌ای است و ارمنستان می‌تواند با همکاری با ایران ضعف‌های خود در این حوزه را با خرید‌های تسلیحاتی و تکنولوژیکی از ایران جبران کند.

سفر آرارات میرزویان به تهران

وارطان ووسکانیان سفر امروز وزیر خارجه ارمنستان به تهران را بسیار مهم ارزیابی می‌کند و می‌گوید با توجه به تحرکات آنکارا-باکو این سفر بسیار مهم است و دیپلماسی فعال ایران در منطقه به تامین منافع هر دو کشور ایران و ارمنستان کمک خواهد کرد.

اما محسن پاک‌آیین سفر وزیر خارجه ارمنستان به تهران را سفری عادی می‌داند که در چارچوب دیدار‌های معمول بین مقامات دو کشور صورت پذیرفته و هدف آن تحکیم و توسعه روابط دو جانبه و گسترش همکاری‌ها در زمینه تجارت، ترانزیت و انرژی است.
آقای پاک آیین تاکید می‌کند که سفر امروز وزیر خارجه ارمنستان به تهران و اساسا رابطه تهران-ارمنستان بر علیه هیچ کشور ثالثی نیست و هیچ کشور ثالثی نیز نباید خود را هدف این رابطه ببیند.

یورونیوز