ایران چگونه می‌تواند از فرصت درخشان نفت ۱۳۰ دلاری استفاده کند؟ / در هم‌تنیدگی حمله روسیه و احیای برجام در معادلات اقتصادی

اقتصاد۲۴- قیمت هر بشکه نفت به یکی از بالاترین ارقام خود در سال‌های اخیر رسید و در هر بشکه ۱۱۸ دلار معامله شد. هم چنین قیمت‌های نفت بزرگ‌ترین رشد هفتگی خود از اواسط سال ۲۰۲۰ را به ثبت رساندند و شاخص نفت برنت با ۲۱ درصد رشد هفتگی در بالاترین قیمت از سال ۲۰۱۳ و شاخص نفت آمریکا با ۲۶ درصد رشد هفتگی در بالاترین قیمت از سال ۲۰۰۸ بسته شد. بهای معاملات نفت برنت هفت دلار و ۶۵ سنت معادل ۶.۹ درصد افزایش یافت و در ۱۱۸ دلار و ۱۱ سنت در هر بشکه بسته شد. بهای معاملات وست تگزاس اینترمدیت آمریکا هشت دلار و یک سنت معادل ۷.۴ درصد افزایش یافت و در ۱۱۵ دلار و ۶۸ سنت در هر بشکه بسته شد.
این ارقام در حالی اکنون بیان می‌شود که «فاینشنال تایمز» پیش بینی کرده است که در اثر پایداری برخی بحران‌های موجود قیمت نفت در چند ماه آینده ممکن است حتی به ۱۵۰ دلار نیز برسد.
به نظر می‌رسد نتایج تهاجم نظامی روسیه به اوکراین که به زعم مسولان روسی از جمله ولایمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه قرار بود فوری و کوتاه مدت باشد حالا روندی را در پیش گرفته که به نظر می‌رسد این مسیر طولانی‌تر از پیش بینی روس هاخواهد بود.
روسیه روزانه چهار تا پنج میلیون بشکه نفت صادر به جهان صادر می‌کرده است که عملا این کشور را در رتبه دومین صادرکننده بزرگ نفت در جهان پس از عربستان سعودی قرار داده است. این آمار، اما در حالی است که معامله گران بازار انرژی کل هفته گذشته به ندرت نفت روسیه را فروختند و شرکت شل روز جمعه تنها خریدار یک محموله نفت روسیه بود که با تخفیف ۲۸ دلار نسبت به معاملات فیزیکی برنت، فروخته شد.

رابطه مستقیم بودجه ۱۴۰۱ و فروش نفت

حال در این شرایط که جهان در التهاب جنگی است که بسیاری نگران دامنه و وسعت آن هستند آیا نفتی که رقم ۱۱۵ دلار را در معامله برای هر بشکه رد کرده است روی اقتصاد فرسوده و تحریم زده ایران نیز تاثیری خواهد داشت یا خیر؟
به نظر می‌رسد فرصت درخشان رسیدن به بازار نفتی که حالا پیش بینی می‌شود که تا ۱۵۰ دلار نیز پیش روی خواهد کرد برای ایران بسته به دو موضوع است، اول حل مساله توافق احیای برجام و مذاکرات وین و در مرحله دوم پیوستن به بازار‌های جهانی در زمانی که تنش جنگ بین روسیه و اوکراین، آسمان اروپا را تاریک‌تر از دیگر زمان‌ها کرده است.

«مهدی پازوکی» اقتصاددان و استاد اقتصاد دانشگاه علامه در همین رابطه و پیوند بین مساله قیمت نفت و بودجه در ایران به «اقتصاد ۲۴» می‌گوید: «در لایحه سال ۱۴۰۰ دولت روحانی ۱۸۰ هزار میلیارد تومان وابستگی در بودجه برای نفت قایل شده بود، اما توجه کنید مجلس انقلابی در لایحه ۱۴۰۱ این رقم را ۳۴۹ هزار میلیارد تومان در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ پیش بینی کرد. این یعنی رقمی نزدیک به دو برابر رقمی که دولت روحانی در سال ۱۴۰۰ پیش بینی کرده بود. در لایجه بودجه سال ۱۴۰۱ در دولت سیزدهم این عدد را دولت به ۳۸۱ هزار میلیارد تومان افزایش داد و کمیسیون تلفیق ۱۰۳ هزار میلیارد باز به این رقم اضافه کرد، یعنی رقمی در حدود ۵۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد درآمد نفتی در بودجه سال ۱۴۰۱ است.»
پازوکی در ادامه نیز با توجه به برداشت دولت‌ها از صندوق توسعه ملی که هم چنان وابسته به نفت است نیز می‌گوید که: «توجه کنید که رقم ۱۳۷ هزار میلیارد تومان نیز قرار است که دولت سیزدهم در بودجه سال ۱۴۰۱ از صندوق توسعه ملی برداشت کند و در واقع رقمی بالغ بر ۶۰۰ هزار میلیارد تومان با این روند قرار است از محل فروش نفت در بودجه تامین شود.»

بیماری هلندی با هزینه بلند پروازانه نفت

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به وابستگی اقتصاد ایران به فروش نفت می‌گوید: «وابستگی بودجه به نفت در لایحه بودجه ۱۴۰۱ تا چند برابر بیشتر شده است و نکته این است که این ارقام اگر صرف بودجه جاری شود تبعات بسیار منفی از جمله باعث بیماری هلندی در اقتصاد و هم چنین تورم خواهد شد. ولی اگر این پل نفت با توجه به تحریم‌های اقتصادی که ایران در این سال‌ها تحمل کرده است و بحث بیماری کرونا از سوی دیگر، این پول و بودجه صرف انتقال تکنولوژی و سرمایه گذاری در صنایع بالادستی در اقتصاد ایران شود، بسیار به نفع اقتصاد و توسعه و پیشرفت ایران است. ببینید من تاکید دارم این رقمی که دولت در بودجه خواسته است باید صرف انتقال تکنولوژی شود و صرف سرمایه گذاری‌های زیر بنایی شود، اما اگر وارد بودجه جاری کشور شود می‌تواند تبعات بسیار خطرناکی در افزایش تورم در کشور داشته باشد.».

بیشتر بخوانید: قیمت نفت مسیر افزایش را ادامه می‌دهد؟

اما بیماری هلندی که این اقتصاددان به آن اشاره می‌کند، چیست؟ بیماری هلندی یک مفهوم اقتصادی است که تلاش می‌کند رابطه بین بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی و رکود در بخش صنعت را توضیح دهد. این مفهوم بیان می‌دارد که افزایش درآمد ناشی از منابع طبیعی می‌تواند اقتصاد ملی را از حالت صنعتی بیرون بیاورد. این اتفاق به علت کاهش نرخ ارز یا عدم افزایش آن در حد نرخ تورّم صورت می‌گیرد، که بخش صنعت را در رقابت ضعیف می‌کند. در حالی که این بیماری اغلب مربوط به اکتشاف منابع طبیعی می‌شود، می‌تواند به «هر فعالیت توسعه‌ای که نتیجه‌اش ورود بی‌رویه ارز خارجی می‌شود» مربوط شود؛ مانند نوسان شدید در قیمت منابع طبیعی، کمک اقتصادی خارجی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی. واژه بیماری هلندی در سال ۱۹۷۷ توسط مجله اکونومیست برای توصیف رکود بخش صنعتی در هلند بعد از کشف گاز طبیعی در دهه ۱۹۶۰ به‌کار گرفته شد.

در حقیقت زمانی که هنگامی که پول یک کشور با افزایش قابل توجه ارزش روبرو شود، صادرات این کشور به پول کشور‌های دیگر گران‌تر شده، ولی واردات به آن کشور به نسبت ارزان‌تر می‌شود. به‌طور کلی، این وضعیت را بیماری هلندی می‌نامند. به نظر می‌رسد که به زعم «مهدی پازوکی» روندی که در بودجه سال ۱۴۰۱ پیش بینی شده است می‌تواند منجر به بروز چنین بحرانی در اقتصاد کشور شود.
این اقتصاددان در ادامه نیز توضیح می‌دهد که: «یکی از دلایل تورم در سال‌های اخیر، افزایش دارایی‌های خارجی بانک مرکزی بوده است که منتج به افزایش نقدینگی در اقتصاد ایران شده و این افزایش نقدینگی نیز عامل تورم بوده است.»

گره در هم تنیده برجام و فروش نفت

مهدی پازوکی در پاسخ به این پرسش که با این وابستگی به فروش نفت و تحریم‌ها آیا بدون رسیدن به توافق احیای برجام و ایستگاه فروش نفت ۱۱۵ دلاری، می‌توان به نتیجه مورد نظر و پیش بینی بودجه ۱۴۰۱ رسید نیز می‌گوید: «توجه کنید که همه این موارد وابسته به مساله امضای قرارداد احیای برجام و رسیدن به نقطه توافق است و اگر توافقی صورت نگیرد که طبعا باید گفت شرایط به ضرر اقتصاد ایران پیش خواهد رفت. در حقیقت اگر توافقی صورت نگیرد و تحریم‌ها ادامه پیدا کند این شرایط فقط به نفع دلالان و واسطه گران و کلاهبرداران و رانت خواران در اقتصاد ایران خواهد بود. پذیرش و امضای توافق برجام به نفع اقتصاد و جامعه ایران است و برای آن دلایل عدیده وجود دارد. در سال ۱۳۹۴ یا ۲۰۱۶ که ما برجام را پدیرفتیم شاخص‌های اقتصادی همه مثبت شدند و نرخ رشد اقتصادی ایران در سال ۱۳۹۵ دو رقمی شود و نرخ تورم تک رقمی شد و روند سرمایه گذاری فزاینده شد و نرخ بیکاری کاهشی و تمام این امار را سازمان برنامه و بودجه به خوبی نشان می‌دهد.»
پازوکی در ادامه نیز می‌گوید: «یکی از دلایلی که اصلا در اردیبهشت سال ۱۳۹۶، شیخ حسن روحانی رای ۲۴ میلیونی را به دست آورد به این خاطر بود که در واقع پذیرش برجام شاخص‌ها را مثبت کرد و مردم نسبت به آینده اقتصاد ایران امیدوار شدند و، اما برعکس آن را نیز ببینیم. از اردیبهشت سال ۱۳۹۷ که ترامپ از برجام خارج شد، تمام شاخص‌های اقتصادی ایران فرو ریخت. رشد اقتصادی به منفی ۶.۸ رسید و نرخ تورم به ۴۰ درصد رسید و یکی از دلایلی که تندرو‌ها در ایران به قدرت رسیدند سیاست‌های نابخردانه ترامپ بود و به طور کامل این سیاست‌ها خود را در اقتصاد ایران به رخ کشید.»

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که آیا با این مدل از نوشتن بودجه می‌توان پیش بینی کرد که گوشه چشمی به بازگشت به برجام و احیای آن برای فروش نفت داشته اند نیز به «اقتصاد ۲۴» می‌گوید که: «قطعا و قطعا با این بودجه‌ای که برای سال ۱۴۰۱ پیش بینی کرده اند به دنبال امضای قرارداد احیای برجام بوده اند. زمانی که چه در طرح مجلس و چه در طرح دولت درامد‌های نفتی تا این رقم نسبت به بودجه سال گذشته افزایش پیدا می‌کند و حتی برداشت از صندوق توسعه ملی نیز که باز همان پول نفت است، نیز افزایش پیدا می‌کند این یعنی که افزایش سهم نفت در بودجه دولت ایران به دنبال توافق است.»

بشتر بخوانید:  جنگ اوکراین و روسیه بر اقتصاد جهانی چه تأثیری دارد؟

این اقتصاددان با اشاره به روند مذاکرات احیای برجام نیز تصریح کرد که: «توافق امروز به نفع ما است. اگر امروز دولت ایران موفق شود ما بهبود اقتصاد را شاهد خواهیم بود. توجه کنید که مساله منافع ملی است و دولت رئیسی قرارداد ببندد یا دولت روحانی تفاوتی ندارد چرا که مساله منافع ملی است و اگر امروز دولت آقای رئیسی موفق شود شرکت‌های آمریکایی را برای سرمایه گذاری در اقتصاد ایران وارد بازار کشور کند و به خصوص در صنعت نفت، این مساله به نفع ماست نه به نفع آمریکا. توجه کنید ورود این شرکت‌ها به نفع ایران است نه به نفع اروپا و کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس.»

وی در پایان نیز با اشاره به روند توافق و نیاز و لزوم آن برای کشور نیز می‌گوید: «امروز ما نیاز داریم به تکنولوژی در پارس جنوبی تا بتوانیم از همسایگان خودمان پیشی بگیریم و قدرت اقتصادی خودمان را در بخش انرژی به جهان نشان بدهیم. ما برای این که بتوانیم بازار‌های بین المللی را به دست بیاوریم به سرعت به تکنولوژی انرژی نیاز داریم. من امیدوارم این ذهنیت که تصور می‌کنند اگر آمریکایی‌ها بیایند باعث جاسوسی می‌شود و این موارد زودتر پاک و تمام شود. این تصورات متحجرانه است که فقط مانع پیشرفت ایران در تکنولوژی خواهد شد. ما باید دنبال منافع ملی ایران باشیم و امروز حضور شرکت‌های آمریکایی در صنعت نفت ما به نفع ایران است. کما این که می‌بینید عراق در حوزه نفت و انرژی توانسته جای ایران را بگیرد. عراق اکنون به صورت روزانه با از دست رفتن بازار ایران و تحریم‌های ایران بالغ بر ۴ میلیون بشکه نفت در روز صادر می‌کند. حالا می‌بینید دلیل این که که عراق بعد از عربستان سعودی و گرفتن جای ایران در صادرات نفت حالا دومین صادر کننده انرژی است شاید همین است که از تکنولوژی پیشرفته‌تر بهره بود و کسانی نیز در راس حاکمیت بودند که به منافع ملی مردم عراق می‌اندیشند و همین است که حالا عراق با استفاده از تکنولوژی شرکت‌های آمریکایی توانسته است صنعت نفت خودش را رونق دهد و بتواند از قبل صادرات انرژی، ساختار اقتصادی خود را اصلاح کند.»