توافق گازی جنجالی و سؤال‌برانگیز روسیه و آذربایجان

اقتصاد۲۴- آذربایجان واردات گازی از روسیه را بر مبنای قراردادی آغاز کرده است که باکو را قادر می‌سازد تقاضای داخلی خود برآورده سازد...، اما این قرارداد در عین‌حال سؤالاتی جدی را در مورد توافق اخیر این کشور برای افزایش صادرات به اروپا ایجاد می‌کند.

گازپروم، تولیدکننده و صادرکننده گاز دولتی روسیه در ۱۸ نوامبر اعلام کرده از پانزدهم نوامبر عرضه گاز به شرکت دولتی گاز سوکار آذربایجان را آغاز کرده است؛ و در مجموع تا ماه مارس ۲۰۲۳، تا یک میلیارد مترمکعب عرضه خواهد داشت؛ و این در حالی‌ست که نه وزارت انرژی آذربایجان و نه سوکار به سؤالات اوراسیا-نت که مدت‌ها به دنبال توافق بوده، جوابی نداده‌اند و این میان جزئیاتی وجود دارد که هنوز ناشناخته است.

سوکار در بیانیه‌ای به خبرگزاری آذربایجانی APA اعلام کرده که مدت‌هاست با گازپروم همکاری می‌کند و این دو شرکت «در تلاش‌اند تا زیرساخت‌های خود را با سازمان‌دهی تبادل متقابل جریان گاز، بهینه‌سازی کنند.»

این قرارداد درست پیش از دوره اوج تقاضا در اواسط زمستان منعقد شد؛ زیرا آذربایجان به دنبال حفظ عرضه گاز به مشتریان داخلی خود و همچنین انجام تعهدات صادراتی خود به گرجستان و ترکیه و نیز تجارت اخیر خویش با اروپا بود.

قرار بود صادرات به اروپا از طریق کریدور جنوبی گاز، در سال جاری به ۱۰ میلیارد مترمکعب برسد؛ اما براساس یادداشت تفاهم جدیدی که در ماه ژوئیه با اتحادیه اروپا امضا شد، باکو موافقت کرد صادرات خود را به ۱۲ میلیارد مترمکعب افزایش دهد؛ و این افزایش نیز در جهت کمک به بروکسل برای جبران از دست‌رفتِ ذخایر گازی روسیه بود؛ ذخایری که توسط مسکو و در تلافی تحریم‌های اتحادیه اروپا (که پس از حمله روسیه به اوکراین اعمال شده بود) قطع شده.

در حالی که این قرارداد در بروکسل و باکو بسیار مورد توجه قرار گرفته است، هرگز مشخص نشد که گاز اضافی دقیقاً از کجا می‌آید. مشکلات مربوط به این تعهد در اوایل سپتامبر ظاهر شد؛ زمانی که پرویز شهبازوف، وزیر انرژی آذربایجان اعلام کرد که کشور آذربایجان در سال جاری تنها ۱۱.۵ میلیارد مترمکعب به اروپا صادر خواهد کرد... ضمن آنکه او هیچ اشاره‌ای به اینکه هدف کاهش صادرات چه بوده، نکرده است. همان‌طور که معلوم نیست این حجم (نسبتاً) مازاد از کجا می‌آید.

یک منبع نزدیک به کنسرسیوم مالک میدان گازی غول‌پیکر شاه‌دنیز آذربایجان، که در حال حاضر تمام گاز صادراتی خود را تأمین می‌کند، به اوراسیا-نت گفته است که هیچ قرارداد صادراتی تازه‌ای منعقد نشده است.

این میدان در حال‌حاضر تنها برای تأمین ۱۰ میلیارد مترمکعبی که پیش‌تر توافق شده بود، قرارداد بسته است؛ و حالا اخبار مبنی بر واردات گازی آذربایجان از روسیه در فصل زمستان، حاکی از آن است که باکو قصد دارد از گاز روسیه برای تأمین بازار داخلی خود استفاده کند؛ تا بدین‌ترتیب بتواند گاز خود را آزاد کرده و به تعهدات خود در قبال بروکسل عمل نماید.

تحریم‌هایی که اتحادیه اروپا علیه روسیه اعمال کرده است، آذربایجان را شامل نمی‌شوند؛ چون این کشور آزاد است تا هر قدر که می‌خواهد از روسیه، واردات گازی داشته باشد.

اما این توافق جدید با نیات سیاسی توافق ماه جولای، که به طور خاص برای افزایش حجم گاز آذربایجان به اروپا و به منظور کمک به اتحادیه اروپا برای کاهش وابستگی خود به گاز روسیه صورت گرفته بود، در تضاد است.

بیشتر بخوانید: استراتژی گاز پوتین شکست خورد؟

پیامد‌های بلندمدت  

این واقعیت که بخشی از این واردات از آذربایجان به کمک مسکو تسهیل می‌شود، نشان‌دهنده این موضوع است که شاید تلاش‌های بروکسل برای تنوع‌بخشی بیهوده باشند.

طبق قراردادی که در ماه جولای امضا شد، باکو موافقت کرد که تا سال ۲۰۲۷ صادرات خود را از طریق کریدور جنوبی به ۲۰ میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهد (یعنی حداکثر مقداری که شبکه خط‌لوله موجود، قادر به حمل آن است).

این افزایش، هزینه زیادی خواهد داشت و تحقق آن نیز به زمان محتاج است... و نیز افزودن کمپرسور‌های جدید به خطوط لوله‌ی فعلی... همچنین که نیازمند سرمایه‌گذاری عظیم در میادین گازی آذربایجان، برای تولید گاز مورد نیاز است؛ و تاکنون هیچ تصمیم سرمایه‌گذاری برای توسعه سه خط لوله‌ی تشکیل‎‌دهنده کریدور گازی جنوبی (که گاز آذربایجان را به اروپا منتقل می‌کنند) اتخاذ نشده است؛ و این سؤال نیز کماکان بی‌پاسخ مانده است: که ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز اضافی در سال از کجا تأمین می‌شود.

بریتیش پترولیوم، در اوایل سال جاری تأیید کرد که میدان گاز غول‌پیکر شاه‌دنیز که در حال بهره‌برداری است، قادر به تأمین ۱۰ میلیارد مترمکعب مازاد نیست.

آذربایجان میادین گازی کوچک دیگری نیز دارد؛ اما انتظار نمی‌رود که تولید این میادین برای پاسخ‌گویی به تعهد باکو در بروکسل کافی باشد... و این موضوع، فرضیه‌یزپی تأمین گاز از سوی دیگر کشور‌های منطقه را پررنگ‌تر می‌کند.

این موضوع، امید‌های دیرین را زنده کرده است که آذربایجان بتواند گاز همسایه خود را از طریق همسایه‌ی دریای خزری خود، یعنی ترکمنستان، که ششمین ذخایر گازی روی کره زمین را دارا است، ترانزیت کند.

روابط میان باکو و عشق‌آباد در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی بهبود یافته است. در دسامبر ۲۰۲۱، توافق‌نامه مبادله گاز سه‌جانبه با ایران به اوج خود رسید که بر اساس آن، ترکمنستان متعهد شد که سالانه میان ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز را به شرق ایران، و مقدار مشابه را از شمال‌غرب ایران به آذربایجان صادر کند.

این توافق که به طور گسترده، به عنوان نمونه‌ای نادر و شایان ذکر از همکاریِ منطقه‌ای مورد استقبال قرار گرفت، به عنوان یک منبع احتمالیِ کوتاه‌مدت گاز اضافی برای اروپا در نظر گرفته شد.

با این حال، وضعیت فعلی این معامله نامشخص است. نیاز غیرمنتظره آذربایجان به واردات گازی روسیه، این ظن را ایجاد می‌کند که دلیل این توافق ممکن است بدترشدن روابط میان باکو و تهران باشد.

گزینه‌های دیگری نیز برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا وجود دارد. مقامات ترکیه در ماه جولای تأکید کردند که آنکارا به دنبال سه گزینه برای انتقال گاز ترکمنستان است که از آذربایجان و از طریق کریدور گاز جنوبی به اروپا تحویل داده می‌شود.

باور این است که یکی ازین گزینه‌ها پروژه‌ای تحت حمایت ایالات‌متحده باشد؛ پروژه‌ای برای انتقال گاز که در حال‌حاضر از برخی از میادین نفتی دریای خزر (سوی) آذربایجان استخراج شده و قابلیت صدور دارد.

اما در حالی که هیچ اخباری از هیچ‌یک از گزینه‌های ممکن در دست نیست، این احتمال روز‌به‌روز افزایش می‌یابد که آذربایجان شاید نتواند به وعده خود مبنی بر دو‌برابر کردن صادرات تا سال ۲۰۲۷ (یعنی رساندن صادرات به ۲۰ میلیارد متر مکعب) عمل کند.