همه آنچه باید درباره بانک جهانی بدانیم

اقتصاد۲۴- شیوا سپهری: بانک جهانی از زمان تأسیس آن در سال ۱۹۴۴، از یک وام دهنده متمرکز بر بازسازی اروپا به مؤسسه‌ای بین المللی برای توسعه اقتصادی و کاهش فقر تبدیل شده است. بانک جهانی متشکل از پنج موسسه چندجانبه است که بر توسعه اقتصادی متمرکز است و ماموریت اصلی آن کاهش فقر جهانی است. بانک جهانی که توسط قدرت‌های غربی در سال ۱۹۴۴ تأسیس شد، در ابتدا وظیفه بازسازی اقتصاد اروپای پس از جنگ را بر عهده داشت. تقریباً هشتاد سال بعد، بیش از دوازده هزار پروژه را تأمین مالی کرد و دامنه خود را به تقریباً همه کشور‌های در حال توسعه جهان گسترش داد.

بانک جهانی از ژوئن ۲۰۲۳ توسط مدیر عامل سابق مسترکارت، آجی بانگا، اولین هندی آمریکایی که این موسسه را رهبری می‌کند، رهبری می‌شود. اما سنت دیرینه رهبری ایالات متحده بر بانک جهانی، برخی از ناظران را بر آن داشته است که استدلال کنند که این بانک بیش از حد تحت سلطه غرب است؛ به ویژه اینکه با توجه به تمرکز اصلی بانک جهانی بر کشور‌های در حال توسعه و ظهور موسسات جایگزین این نگاه پررنگ‌تر نیز می‌شود. برخی دیگر با استناد به افزایش جریان سرمایه خصوصی در دسترس کشور‌های در حال توسعه، پیشنهاد می‌کنند که این بانک دیگر سودمندی ندارد. حامیان بانک جهانی معتقدند که این بانک به عنوان داور بهترین شیوه‌ها را برای توسعه اقتصادی جهانی ارائه می‌کند.

بانک جهانی چه زمانی تاسیس شد؟

بانک جهانی به همراه سازمان خواهرش، صندوق بین المللی پول (IMF)، در کنفرانس «برتون وودز» در نیوهمپشایر در سال ۱۹۴۴ ایجاد شد و برای جلوگیری از عود نابسامانی اقتصادی دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ که به افزایش توتالیتاریسم کمک کرد، تلاش کرد. صندوق بین المللی پول که با توافق ضمنی توسط یک اروپایی رهبری می‌شد، مسئول مدیریت رژیم جهانی نرخ ارز و تراز پرداخت‌ها بود. بانک جهانی به کشور‌های عضو وام‌های بازسازی پس از جنگ می‌دهد. در حالی که صندوق بین المللی پول بر روی هشدار به کشور‌ها در خصوص مشکلات اقتصادی کلان تمرکز می‌کند. در واقع بانک جهانی بر روی کار طولانی‌تر و مدت‌دار توسعه تمرکز می‌کند.

در دهه‌های اخیر، تمرکز اصلی بانک از مشارکت با کشور‌های با درآمد متوسط در برنامه‌های مرتبط با رشد و آزادسازی تجارت به سمت کاهش فقر جهانی تغییر کرده است. این تلاش‌ها در فقیرترین کشور‌های جهان به ویژه کشور‌های آفریقایی و در کشور‌های با درآمد متوسط مانند چین و هند که اکثریت فقیر جهان در آنجا ساکن هستند، انجام می‌شود.

در سال ۲۰۱۳، بانک جهانی هدف خود را برای پایان دادن به فقر شدیدی که توسط افرادی که با ۲.۱۵ دلار یا کمتر در روز زندگی می‌کنند، متمرکز کرد تا در نهایت بتوان تا سال ۲۰۳۰ به این نوع فقر پایان دهد. سایر اولویت‌های بانک شامل مسائل فراملی مانند تغییرات آب و هوا و بهبود اقتصادی پس از همه‌گیری کووید-۱۹ و همچنین بازسازی کشور‌های پس از جنگ است.

بانک جهانی چه می‌کند؟

بانک جهانی از پنج نهاد مجزا تشکیل شده است: بانک بین المللی بازسازی و توسعه (IBRD)، انجمن توسعه بین المللی (IDA)، شرکت مالی بین المللی، آژانس تضمین سرمایه گذاری چندجانبه و مرکز بین المللی حل و فصل اختلافات سرمایه گذاری.

هر یک از این آژانس‌ها تحت مالکیت و به عنوان یک تعاونی توسط کشور‌های عضو آن اداره می‌شوند. IBRD و IDA معمولاً به عنوان بانک جهانی شناخته می‌شوند. ایالات متحده، ژاپن، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا از سال ۲۰۲۳، ۶ سهامدار بزرگ [PDF]بانک متشکل از ۱۸۹ عضو آن هستند. قدرت نهایی سیاست گذاری در بانک برعهده هیئت رئیسه است که عمدتاً از مقامات ارشد مالی یا توسعه کشور‌های عضو تشکیل شده است. شورای حکام نیز به نوبه خود اختیارات خاصی را به هیئت مدیره که متشکل از بیست و پنج مدیر اجرایی و رئیس بانک جهانی است تفویض می‌کند.

بانک بین المللی بازسازی و توسعه نمایندگان برتون وودز در سال ۱۹۴۴ بود که IBRD را به عنوان مؤسسه منشور بانک جهانی تأسیس کردند. موسسه IBRD از طریق وام‌ها، تضمین‌ها و سایر خدمات، با کشور‌های با درآمد متوسط و دارای اعتبار پایین برای مبارزه با فقر همکاری می‌کند. پروژه‌ها در سراسر جهان هستند و شامل دیجیتالی کردن سیستم‌های بهداشتی در بلاروس، کاهش آلودگی هوا در کلمبیا و تولید انرژی خورشیدی در پاکستان می‌شوند.

انجمن توسعه بین المللی به عنوان مکمل IBRD، با عنوان IDA در سال ۱۹۶۰ برای ترویج کار توسعه گسترده در فقیرترین کشور‌های جهان با ارائه اعتبارات و کمک‌های بلاعوض بدون بهره تأسیس شد. IDA در حال حاضر هفتاد و پنج کشور از جمله سی و نه کشور آفریقا را واجد شرایط برای برنامه‌های خود می‌داند که بر آموزش، بهداشت و شیوه‌های زیست محیطی پایدار تمرکز دارند.

طرفداران بانک جهانی چه می‌گویند؟

بانک جهانی توسط بسیاری به عنوان نهاد برجسته در اقتصاد توسعه مورد احترام قرار گرفته است. سباستین مالابی از CFR در کتاب خود The World's Banker می‌نویسد: «بی‌تردید می‌توانید اقتصاددانان توسعه‌ای درخشان را در خارج از بانک پیدا کنید، اما هیچ‌کس نمی‌تواند با تمرکز استعداد بانک جهانی برابری کند.» در نتیجه، او می‌گوید، گزارش سالانه توسعه جهانی بانک اغلب خرد پذیرفته‌شده را در مورد هر موضوع توسعه مشخص می‌کند.

بانک جهانی بر اساس برآورد بسیاری از ناظران، چندین مداخله موفق داشته است. با حمایت بانک جهانی، بوسنی از یک اقتصاد جنگ زده و کم درآمد در سال ۱۹۹۵ به یک اقتصاد با درآمد متوسط رو به بالا تبدیل شد. بانک جهانی همچنین تقریباً نیمی از بودجه عمومی کره جنوبی را در سال‌های پر رشد دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ تأمین کرد و راه را برای تبدیل شدن این کشور به یازدهمین اقتصاد بزرگ از نظر تولید ناخالص داخلی (GDP) هموار کرد.

اخیراً، بانک جهانی چندین ابتکار را برای جلوگیری از فروپاشی اقتصاد‌های کم درآمد در طول همه‌گیری، از جمله اقداماتی برای افزایش وام‌دهی و به تعویق انداختن پرداخت بدهی‌های خارجی موجود ارائه کرده است. پس از حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، این بانک صندوقی را برای تأمین مالی بهبود کشور اوکراین تشکیل داد.

منتقدان در مورد بانک جهانی چه می‌گویند؟

به عقیده منتقدان طرح پایان دادن به فقر جهانی ادعا‌های مهندسی اجتماعی اتوپیایی را نشان می‌دهد. ویلیام ایسترلی، اقتصاددان سابق بانک جهانی در سال ۲۰۰۶ نوشت: «طرح پایان دادن به فقر جهانی همه ادعا‌های مهندسی اجتماعی اتوپیایی را نشان می‌دهد.» منتقدان معتقدند شرایط برای وام دهی بانک جهانی، اغلب برای اقتصاد‌های گیرنده وام، معکوس و برای جمعیت آن کشور‌ها ویرانگر بوده است.

همچنین پیامد‌های اقتصادی همه‌گیری کووید-۱۹ و جنگ در اوکراین بسیاری از اقتصاد‌های در حال توسعه را تحت تأثیر قرار داده است و انتقاد‌ها از بانک و سایر وام دهندگان غربی را تقویت کرده است. برخی کارشناسان می‌گویند ماهیت جهانی این بحران‌ها محدودیت‌های بانک و قوانین «منسوخ» آن را آشکار کرده است. در حالی که کشور‌های ثروتمند بسته‌های محرکی را برای مبارزه با وخامت شرایط اقتصادی در طول همه گیری منتشر کردند، کشور‌های کم درآمد مجبور بودند مبالغ هنگفتی پول قرض کنند تا سرپا بمانند.

با این حال، حتی با وجود سطوح تاریخی وام‌دهی از بانک جهانی، کشور‌های کم‌درآمد می‌توانند تنها بخش کوچکی از اقتصاد خود را برای مقابله با همه‌گیری بسیج کنند، در مقایسه با بیش از یک چهارم تولید ناخالص داخلی در ایالات متحده و پس از آن که جنگ در اوکراین باعث تورم سرسام آور شد، فقر و گرسنگی در سراسر جهان افزایش یافت. در سال ۲۰۲۳، بانک جهانی درباره یک «دهه از دست رفته» هشدار داد و پیش‌بینی کرد که تولید متوسط اقتصاد جهانی تا سال ۲۰۳۰ به پایین‌ترین سطح سی سال گذشته برسد.

بدتر شدن تغییرات آب و هوایی می‌تواند این چالش‌ها را عمیق‌تر کند. بانک جهانی در سال ۲۰۲۱ تخمین زد که یک سیاره در حال گرم شدن می‌تواند ۱۳۲ میلیون نفر دیگر را به فقر بکشاند. بانک جهانی بزرگترین منبع تامین مالی برای پروژه‌های کاهش تغییرات آب و هوا و سازگاری در کشور‌های در حال توسعه است، با این حال ۳۱.۷ میلیارد دلاری که برای چنین برنامه‌هایی در سال مالی ۲۰۲۲ هزینه کرد، بسیار کمتر از برآورد بودجه مورد نیاز است. گزارشی که توسط اقتصاددانان دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی لندن منتشر شد، تخمین زد در سال ۲۰۲۲ که بازار‌های نوظهور و کشور‌های در حال توسعه (به استثنای چین) باید به طور جمعی ۱.۳ تا ۱.۷ تریلیون دلار در سال برای نیاز‌های آب و هوایی تا سال ۲۰۳۰ هزینه کنند.

هنوز منتقدان دیگر استدلال می‌کنند که ملاحظات ژئوپلیتیکی، امور مالی توسعه را چالش برانگیزتر کرده است. منتقدان دیگر استدلال می‌کنند که ملاحظات ژئوپلیتیکی، امور مالی توسعه را چالش برانگیزتر کرده است. پس از حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، بانک جهانی روابط خود را با روسیه و متحدش بلاروس قطع و همه برنامه‌های این دو کشور را متوقف کرد. در همین حال، برنامه‌های سرمایه گذاری رقیب، مانند برنامه‌های وابسته به طرح کمربند و جاده چین، به عنوان راهی برای تامین مالی پروژه‌های زیربنایی محبوبیت پیدا کرده اند.

چه چیزی در انتظار بانک جهانی است؟

هرچه هست علیرغم چالش‌های بانک جهانی، بیشتر اقتصاددانان می‌گویند که بانک جهانی همچنان نقش مهمی در توسعه جهانی ایفا می‌کند. خود بانک استدلال می‌کند که دارای تعدادی مزیت نسبی نسبت به سایر موسسات است: حضور جهانی، تیزبینی مالی، رهبری در کالا‌های عمومی جهانی و نقش تثبیت شده به عنوان یک کاتالیزور توسعه بین المللی. همچنین چندین کارشناس اصلاحاتی را برای تغییر جهت مأموریت بانک در عصر تغییرات آب و هوایی پیشنهاد کرده اند. در سال ۲۰۲۲، میا موتلی، نخست وزیر باربادوس، طرح بریج تاون را پیشنهاد کرد که یک بازنگری اساسی در بانک جهانی و سایر موسسات مالی است که از کشور‌های ثروتمند می‌خواهد سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار در سال ارائه کنند.