پدر جغرافیای ایران کیست؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: محمدحسن گنجی یکی از اساتید دانشکده ادبیات و علوم انسانی، بنیان‌گذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی ایران بود.

وی به‌عنوان رییس هواشناسی ایران، رییس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرایی سازمان هواشناسی جهان شناخته می‌شد. او در رشته تاریخ و جغرافیا دارالمعلمین عالی به تحصیل پرداخت و به همراه دانشجویان دانش‌سرای عالی برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت، اما چون در دبستان زبان انگلیسی آموخته بود بعد از چند ماه به انگلستان اعزام شد.

پروفسور گنجی علت علاقه خود به جغرافیا و به خصوص هواشناسی را پدیده خشکسالی و سیلی می‌داند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش اتفاق افتاد و به روستاییان آسیب غیرقابل جبرانی وارد کرد. استاد گنجی پس از بازگشت به ایران به‌عنوان استاد در دانشکده ادبیات و دانش‌سرای عالی به تدریس جغرافیا مشغول شد. اندکی بعد به آمریکا رفت و درجه دکتری در رشته جغرافیا را کسب کرد.

دوران کودکی و نوجوانی محمدحسن گنجی

محمدحسن گنجی در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند (قهستان) به دنیا آمد. سرزمین قهستان شبیه یک جزیره‌ای در دریای شن بود و مردم برای وارد شدن به آن از هر طرف باید از فرسنگ‌ها کویر بی‌آب و علف گذر می‌کردند. اهالی آن منطقه و به خصوص اهالی بیرجند از ایرانیان قدیمی با رگه‌هایی از دیگر اقوام بودند که بیش‌تر از راه کشاورزی همراه با دامداری امرار معاش می‌کردند. خانواده دکتر گنجی نیز از این مردمان جدا نبودند. وی دارای سه برادر و دو خواهر بود که چهار نفر از آن‌ها در همان شهرستان بیرجند تدریس می‌کردند و پدرش هم مدت‌ها نایب‌الحکومه شهر قائن بود و هم‌زمان به شغل کشاورزی و دامپروری نیز مشغول بود.

محمدحسن گنجی در سن شش سالگی وارد مدرسه شوکتیه در بیرجند می‌شود. در مدرسه‌ شوکتیه رسم بر این بود که به شاگرد نخست، شاگرد دوم و شاگرد سوم به ترتیب مدال طلا، مدال نقره و یک کتاب نفیس هدیه می‌دادند و دکتر گنجی در طی شش سال تحصیل خود، چهار مدال طلا و دو نقره به دست آورد و در جشن پایان دوره که آن مدال‌ها را به سینه زده بود چنان احساس سربلندی می‌کرد که به گفته خودش «گویی قلعه خیبر را فتح کرده بود.» 

پس از پایان تحصیلات مقدماتی، به دارالمعلمین عالی تهران وارد شد و توانست در رشته تاریخ و جغرافیا مدرک کارشناسی را اخذ کند و بعد از آن به‌عنوان دانشجوی برگزیده به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان ادامه تحصیل داد و در سال ۱۳۱۷، کارشناسی ارشد خود را در رشته جغرافیا کسب کرد. در سال ۱۳۳۱، محمدحسن گنجی بار دیگر با استفاده از بورسیه تحصیلی به کشور آمریکا اعزام شد و دکتری خود را در رشته جغرافیا، از دانشگاه کلارک دریافت کرد و پس از بازگشت، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و در سال ۱۳۵۸ بازنشسته شد، اما او هرگز دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی همکاری خود را شروع کرد و از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مشاور رییس دانشکده علوم زمینی با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت. دکتر گنجی در زمان جنگ تحمیلی هم در ستاد بسیج مسئولیت بررسی و ارزیابی نقشه جبهه‌های جنگ را بر عهده داشت. علاوه بر این از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ مشاور رییس سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح‎ بود.

همسر و فرزندان محمدحسن گنجی

دکتر گنجی در ۲۴ دی ۱۳۲۰ با خانم لطیفه جوادزاده، از ایرانیان مقیم ارمنستان، ازدواج کرد. آن‌ها فرزندی نداشتند و تا پایان عمر در کنار یکدیگر ماندند. دکتر گنجی در دوران پیری هنگامی که همسرش بیمار بود با وجود کهولت سن خود، از همسرش پرستاری می‌کرد.

استادان و مربیان‎ ‎محمدحسن گنجی
‎

مربیان و استادان‎ ‎دکتر گنجی در طی دوران تحصیل او عبارت بودند از: میرزا احمد نراقی، شیخ ‏احمد سلیمانی‎ ‎نراقی، کلنل علینقی وزیری، مفیدالملک، سیدرضی حسین (ناظم هندی)، عباس اقبال‏‎ ‎آشتیانی، ‏ماژور مسعودخان کیهان، بدیع‌الزمان فروزانفر، سیدمحمدکاظم عصار، دکتر‎ صادق رضازاده شفق، ‏عبدالحسین شیبانی وحیدالملک، دکتر عیسا صدیق، دکتر اسدالله‎ ‎بیژن و‎...

مشاغل و سمت‌های پروفسور محمدحسن گنجی

•    استاد دانشگاه تهران

•    ریاست اداره کل هواشناسی‎ ‎ایران

•    نماینده ثابت دولت ‏ایران در سازمان‎ ‎هواشناسی جهانی

•    معاونت پارلمانی وزارت راه

•    ریاست‏‎ ‎دانشکده ادبیات و علوم انسانی

•    ریاست موسسه آموزش عالی امیر شوکت الملک علم بیرجند

•    مشاور رییس سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح‎

•    عضویت در بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و ‏تدوین کتب دانشگاهی (سمت)

•    عضویت در کمیته رهبری اطلس اقلیمی ‏ایران ‎در سازمان هواشناسی

•    ‏عضو مادام العمر انجمن جغرافیائی انگلستان

•    عضو سابق انجمن سلطنتی مردم‎ ‎شناسی انگلستان و ایرلند

•    عضو شورای عالی آمار

•    عضو هیات تحریریه دائره المعارف‎ ‎بریتانیا

•    عضو افتخاری انجمن ‏آمریکایی پیشرفت علوم

•    عضو شورای عالی مردم شناسی‎

•    عضو انجمن جغرافیائی کشور‌های آسیا و ‏آفریقا

•    عضو کمیته ملی آبشناسی (یونسکو‎)

•    عضو هیات ممیزه دانشگاه تهران

•    عضو کمیسیون ‏بورس‌های دانشگاهی

•    عضو کمیسیون‎ ‎همکاری فرهنگی ایران و فرانسه (دانشگاهی)

•    عضو کمیته ‏جغرافیائی فرهنگستان ایران‎

•    عضو شورای عالی جغرافیایی وابسته به سازمان جغرافیایی کشور

•    عضو کمیته‎ ‎برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش

•    عضو هیات امنای مدرسه عالی بازرگانی رشت

•    ‎عضو هیات امنای مدرسه عالی علوم اراک

•    عضو هیات امنای مدرسه عالی فنی تهران

•    ‎عضو ‏اتحادیه انحمن‌های علمی

•    رییس اولین کنگره جغرافیدانان ایران 

•    عضو‎ ‎شورای دانشگاه ‏تهران

•    اولین رییس انجمن جغرافیدانان ایران 

خانه جغرافیا در تهران

در تاریخ سوم آذر ۱۳۹۰ با حضور پروفسور محمد حسن گنجی، منزل مسکونی او به تملک شهرداری تهران درآمد و به‌عنوان خانه جغرافیا نامگذاری شد. در حال حاضر این خانه به‌عنوان یکی از مراکز و خانه‌های علم و زندگی شهر تهران محسوب می‌شود.

درگذشت پروفسور محمدحسن گنجی

پروفسور محمدحسن گنجی در ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ در منزل شخصی خود بر اثر زمین خوردن دچار شکستگی جمجمه و خونریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران تهران منتقل و تحت عمل جراحی قرار گرفت و در نهایت در سن ۱۰۰ سالگی درگذشت. پیکر ایشان پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران جهت خاکسپاری به شهر بیرجند منتقل شد و در تاریخ ۲ مرداد ماه ۱۳۹۱ در محل بوستان دکتر محمدحسن گنجی در خیابان توحید، در خاک زادگاهش آرام گرفت.