پدر سازمان حفاظت محیط زیست ایران کیست؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: «اسکندر فیروز» کنشگر محیط زیست که روزی از شکارچیان به‌نام ایران بود، امروز به دلیل تلاش‌هایش برای حفظ محیط زیست و حمایت از منابع طبیعی در ایران، به عنوان «پدر سازمان حفاظت محیط زیست ایران» شناخته می‌شود. او یکی از فعالان برجسته و پیشرو در حوزه حفاظت از محیط زیست در ایران بوده است. از طریق پژوهش، آموزش و فعالیت‌های مرتبط با حفظ محیط زیست، تلاش کرده است تا آگاهی عمومی را درباره اهمیت حفظ منابع طبیعی و محیط زیست افزایش دهد. از این روی، می‌توان او را به عنوان یکی از شخصیت‌های کلیدی و الهام‌بخش در زمینه محیط زیست در ایران معرفی کرد. اسکندر فیروز از اندک کارگزاران دولتی پیش از انقلاب ایران بود که پس از انقلاب نیز نامش به نیکی در رسانه‌های رسمی ایران برده می‌شد.

بیوگرافی اسکندر فیروز

اسکندر فیروز در ۱۶ مرداد ۱۳۰۵ در شهر شیراز متولد شد. پدرش محمدحسین فیروز و مادرش صفیه نمازی بود. اسکندر فیروز نوه عبدالحسین میرزا فرمانفرما و در حقیقت نوه عباس میرزا و پسر عموی ناصرالدین شاه بود. هشت ساله بود که او را برای تحصیل به آلمان فرستادند و سرپرستی او را به خانواده زیلکس که در شرق برلین زندگی می‌کردند، سپرده شد. آقای زیلکس قاضی شهر و همسرش تمام وقت تمرکزش روی درس خواندن و ورزش او شده بود.

هنگامی که اسکندر فیروز ۱۳ ساله بود، جنگ جهانی دوم شروع شد و درنتیجه او مجبور شد اول به بیروت و سپس به آمریکا برود و پس از پایان دبیرستان در دانشگاه ییل مهندسی ساختمان بخواند و در سه برنامه سدسازی بزرگ در سری‌لانکا، هند و ترکیه شرکت کند و در سن ۲۴ سالگی به تهران بازگشت. او نسبت به تهران افکار خاصی داشت و چون در شهر‌های اروپایی و آمریکایی بزرگ شده بود از فقر و کم توجهی به شهر و نارضایتی مردم و کسبه در تهران ناراحت بود و در افکارش به راه‎های ارتقاع و پیشرفت تهران می‌اندیشید.

همسر و فرزندان اسکندر فیروز

اسکندر فیروز در عنفوان جوانی با خانم «ایران علاء» دختر نخست‌وزیر وقت «حسین علاء» ازدواج می‌کند و ثمره این پیوند دو دختر به نام‎های آناهیتا و آذر فیروز شد.

پیشینه شکار اسکندر فیروز

اسکندر فیروز از نوادگان خاندان قاجار بود و مثل همه آن‌ها علاقه شدیدی به شکار حیوانات داشت و نام او در میان شکاریان برتر به‌شمار می‎رفت. در سال ۱۳۴۶ برای شکار شیر و فیل راهی آفریقا می‌شود، اما در آنجا احساس می‎کند توان شکار حیوانات بی‌گناه را ندارد و از کشتن آن‎ها منزجر شده است، پس اسلحه را زمین گذاشت و از آن پس به‌جای شکار حیوانات بی‌گناه فقط از آن‎ها عکس می‌گرفت.

اسکندر فیروز موسس سازمان حفاظت محیط زیست

در سال ۱۳۴۶ بعد از اتفاقی که در آفریقا برای اسکندر فیروز افتاد، هنگامی که به ایران بازگشت و ریاست کانون شکار ایران را برعهده گرفت، در اولین اقدام نام آن را از کانون شکار به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تغییر داد. او برای این سازمان تلاش‎های بسیاری کرد تا اینکه در سال ۱۳۵۰ موفق شد آن را به سازمان حفاظت محیط‌ زیست تغییر دهد و حوزه فعالیت‌های سازمان را افزایش دهد و موفقیت او تا جایی پیش رفت که ریاست اجلاس سازمان ملل برای آماده‌سازی کنوانسیون‌های مرتبط به کنفرانس جهانی استکهلم را به او دادند. اما کار به اینجا ختم نشد هنگامی که او با تالاب خشک شده زرقان و گونه‌های ازبین رفته حیوانات به دلیل شکار فراوان سربازان روسیه و انگلیس روبرو می‌شود تصمیم می‌گیرد تا به همراه چند نفر از علاقه‌مندان به حفظ محیط زیست و حیات وحش، نخستین قوانین پیرامون این حوزه را تدوین کند و در سال ۱۳۵۲ مهمترین قانون محیط زیست به نام «حفاظت و بهسازی محیط زیست» را تدوین و تصویب می‌کند. اسکندر فیروز دو دوره نماینده همدان و میانه در مجلس شورای ملی می‌شود و اقدامات فراوان زیادی را پیرامون تصویب قوانین مربوط به محیط زیست و شکار حیوانات تصویب می‌کند. همچنین او در سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ نایب رییس اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست (IUCN) و عضو هیئت امنای صندوق جهانی حیات وحش و طبیعت شد و در سال‌های ۱۳۵۰ تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی دبیرکلموسسه گیاه‌شناسی ایران شد و موسسه گیاه‌شناسی و باغ گیاه‌شناسی را تاسیس کرد او همچنین طرح اولیه زیست‌محیطی پارک پردیسان تهران را در آن سال‎های فعالیت خود داد.

زندگی اسکندر فیروز پس از انقلاب

از آنجایی که اسکندر فیروز داماد حسین علاء بود، پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران دستگیر و پس از دو سال بازجویی به اعدام محکوم شد، اما با کمک و وساطت فردی از شهر قم که هرگز نام او برملا نشد، این حکم شکسته و به حبس ابد، تغییر یافت. اما در سال ۱۳۶۴ پس از تحمل ۶ سال و ۷ ماه حبس او از زندان آزاد شد. 

اسکندر فیروز پدر تالاب‌ها

در یکی از مراسم‌هایی که هر ساله به مناسبت گرامیداشت روز تشکیل کنوانسیون حفاظت از تالاب‌های مهم بین‌المللی و زیستگاه پرندگان آبزی برگزار می‌شد، دبیرخانه این کنوانسیون از اسکندر فیروز به‌عنوان پدر تالاب‌ها یاد کرد، چراکه تلاش‌های او سبب شد تا در سال ۱۳۴۹ این کنوانسیون در رامسر تشکیل شود و از آن پس به نام کنوانسیون رامسر شناخته شود. فعالیت‌های زیست محیطی اسکندر فیروز بقدری مورد توجه قرار می‌گیرد که رخشان بنی‌اعتماد در سال ۱۳۹۲ فیلم «یک ساعت از یک عمر» که بررسی و مصاحبه با اسکندر فیروز درباره زندگی و کار‌های اوست را می‌سازد.

آثار اسکندر فیروز

اسکندر فیروز چندین مقاله درباره محیط زیست ایران نوشته است که در ایران و حتی مجلات انگلیسی زبان و مجامع بین‌المللی مرتبط با محیط زیست، انتشار یافته است. از جمله:

•    حیات وحش ایران، مهره‏داران از انتشارات مرکز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۷۸ منتشر شد و در ۱۳۸۰ جایزه علم مهرگان را به خود اختصاص داد. این کتاب تا امروز کامل‌ترین مرجع مربوط به حیات وحش ایران بوده‌است.

•    The Complete Fauna of Iran از انتشارات I.B. Tauris در سال ۲۰۰۵ (این کتاب تکمیل شده کتاب پیشین و به زبان انگلیسی است)

•    پرندگان ایران 

•    پستانداران ایران

•    تعدادی از مقالات دانشنامه ایرانیکا

•    خاطرات، دو دهه تلاش برای حفظ طبیعت و محیط زیست ایران The Memoirs of Eskandar Firouz Language).Ibex Publishers Persian)

درگذشت اسکندر فیروز

اسکندر فیروز بنیان‌گذار سازمان محیط‌ زیست و پدر محیط‌ زیست ایران در ۱۴ اسفند ۱۳۹۸ برابر با ۴ مارس ۲۰۲۰ در آمریکا و در سن ۹۴ سالگی، چشم از جهان فروبست. به مناسبت در گذشت او، حامیان محیط زیست، شعری از یحیی لطیف را برای او خواندند که منظور از کلمه «تو» در این شعر کشور ایران است:

فیروز جهان شد همه اسکندر تو

چون سرو که زیست سبز تن در بر تو

او بود پر از عشق و صفای میهن

زیبنده گلی بود بر انگشتر تو