منطقه پرواز ممنوع چیست؟

اقتصاد۲۴:  پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، شهر‌های اوکراین بر اثر حملات هوایی روسیه ویران شد و در این بین تعداد زیادی از غیرنظامیان کشته شدند. این اتفاق باعث شد تا ولادیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، از ایالات متحده و متحدانش در ناتو، که قبلاً موشک‌های استینگر، سامانه دفاع هوایی پاتریوت و سایر کمک‌ها را به  اوکراینی‌ها ارائه کرده بودند، بخواهد یک گام فراتر بروند. زلنسکی بار‌ها از آن‌ها خواست که از نیروی هوایی خود برای جلوگیری از ورود هواپیما‌های  جنگنده روسیه به حریم هوایی اوکراین استفاده کنند.

تاریخچه منطقه پرواز ممنوع

آنچه زلنسکی به دنبال آن بود چیزی به نام منطقه پرواز ممنوع است که در زبان امنیتی جهانی به عنوان NFZ شناخته می‌شود. این مفهومی بود که در اوایل دهه ۱۹۹۰ ابداع شد. در یک منطقه پرواز ممنوع، یک قدرت نظامی یا متحدان آن با محدود کردن حریم هوایی برای متجاوز، حملات آن را متوقف می‌کنند.

بیشتر بخوانید: مشخصات شگفت‌آور تانک اصلی نبرد T-۵۴/T-۵۵ روسیه

یک منطقه پرواز ممنوع لزوماً نباید کل یک کشور را پوشش دهد. در عوض، ممکن است تنها بخشی را پوشش دهد که در آن درگیری در حال وقوع است. اما در هر صورت، منطقه پرواز ممنوع باید با تهدید و زور اعمال شود. کشور یا کشور‌هایی که منطقه پرواز ممنوع را اعمال می‌کنند باید هواپیما‌های تجسسی را برای نظارت بر حریم هوایی و همچنین جنگنده‌هایی برای بازدارندگی  و در صورت لزوم سرنگون کردن هر هواپیمای متخاصمی که وارد این حریم هوایی می‌شود مستقر کنند.

علاوه بر این، ایجاد یک منطقه پرواز ممنوع موثر همچنین ممکن است مستلزم انهدام یا از کار انداختن هرگونه سیستم ضد هوایی زمینی باشد که کشور متجاوز در اختیار دارد، به طوری که نتواند از آن‌ها برای حمله به هواپیمای اعمال کننده ممنوعیت استفاده کند.

مناطق پرواز ممنوع تنها سه بار در تاریخ مورد استفاده قرار گرفته اند:

• بخش‌هایی از عراق پس از جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱
• بوسنی در سال ۱۹۹۲
• لیبی در سال ۲۰۱۱  

آن بحران‌ها موقعیت‌هایی بودند که در آن ایالات متحده و ناتو از نیروی هوایی برتر خود استفاده کردند تا حاکمان مستبد این کشور‌ها را از سرکوب وحشیانه شورش‌ها و ارعاب مردم غیرنظامی بازدارند.

منطقه پرواز ممنوع در زمان صدام حسین

در بهار ۱۹۹۱، ایالات متحده و متحدانش نیرو‌های صدام حسین دیکتاتور عراق را از همسایه کویت بیرون کردند. اقلیت کرد عراق که مدت‌ها تحت ستم قرار گرفته بود، با تشویق رادیو‌های آمریکایی، شورشی را در شمال عراق به راه انداختند.

در پاسخ، صدام هلیکوپتر‌های مسلح به ناپالم و سلاح‌های شیمیایی را برای شکست شورشیان فرستاد. صد‌ها هزار غیرنظامی کرد از یورش وحشیانه گریختند و در تپه‌های نزدیک مرز ترکیه بدون آب و غذا گرفتار شدند. رئیس جمهور ایالات متحده جورج اچ دبلیو. بوش و متحدان اروپایی اش خود را در وضعیتی دردناک یافتند. آن‌ها تمایلی به برکناری صدام از قدرت نداشتند، اما نمی‌خواستند شاهد فاجعه انسانی باشند که خود به راه انداخته بودند.

در عوض، آن‌ها به یک راه حل فکر کردند. در آوریل ۱۹۹۱، سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که سرکوب کرد‌ها توسط حسین را محکوم می‌کرد و از کشور‌های عضو خواست تا در تلاش‌های امدادی کمک کنند. نیرو‌های هوایی ایالات متحده، بریتانیا و فرانسه وارد عمل شدند و عملیات تدارکات و نجات گسترده را آغاز کردند. این قطعنامه به صدام حسین هشدار داد که در تلاش‌های امدادی دخالت نکند و متحدان از این اختیار برای اعلام منطقه‌ای به مساحت ۴۹۲۰۹ کیلومتر مربع در شمال منطقه ۳۶ استفاده کردند.  

در سال ۱۹۹۲ دومین منطقه پرواز ممنوع در جنوب موازی ۳۳ برای محافظت از مسلمانان شیعه که قیام کرده بودند، ایجاد شد. هنگامی که صدام مناطق پرواز ممنوع را نقض کرد، نیرو‌های ائتلاف این تخلفات را با اعمال زور یعنی سرنگون کردن هواپیما‌های رژیم عراق یا انهدام اهداف نظامی عراق با موشک پاسخ دادند.

منطقه پرواز ممنوع  بر فراز منطقه جدا شده بوسنی و هرزگوین

فروپاشی یوگسلاوی در اوایل دهه ۱۹۹۰ و خونریزی‌های ناشی از آن، نیرو‌های ناتو را بر آن داشت تا در سال ۱۹۹۳ منطقه پرواز ممنوع دیگری را بر فراز منطقه جدا شده بوسنی و هرزگوین ایجاد کنند. هدف از عملیات پرواز ممنوع این بود که صرب‌های بوسنی را که تقریباً تمام هواپیما‌های نظامی منطقه را کنترل می‌کردند، از حمله هوایی به همسایگان مسلمان خود بازدارد. مأموریت بعداً گسترش یافت و ناتو به تأسیسات موشکی ضد هوایی صرب‌های بوسنی، توپخانه و زره پوش حمله کرد تا آن‌ها را مجبور به توقف تهاجم خود کند.

به گزارش اقتصاد۲۴ همچنین پس از وقوع یک شورش مردمی علیه معمر قذافی دیکتاتور لیبی در بهار ۲۰۱۱، شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه ۱۹۷۳ را تصویب کرد که بر اساس آن همه پرواز‌ها در حریم هوایی لیبی ممنوع شد و به اعضای سازمان ملل اجازه داد تا به صورت فردی یا گروهی همه اقدامات لازم را برای حفاظت از غیرنظامیان لیبی انجام دهند.

اما در اینجا این سوال وجود دارد که ایالات متحده یا ناتو از کجا اختیار قانونی برای اعمال منطقه پرواز ممنوع را دارند؟ یکی از منابع توجیه می‌تواند فصل ۷، ماده ۴۲ منشور سازمان ملل باشد، که بیان می‌کند اگر دیپلماسی قادر به حل و فصل تهدیدی برای صلح بین المللی نباشد، سازمان ملل ممکن است تظاهرات، محاصره و سایر عملیات‌ها از طریق هوا، دریا و یا ورود نیرو‌های زمینی را مجاز کند.

بنابراین، اولین قدم برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع، اخذ مجوز از ۱۵ عضو شورای امنیت سازمان ملل است. اخذ این مجوز معمولا نیازمند دیپلماسی ماهرانه‌ای است، زیرا هر یک از پنج عضو دائمی ایالات متحده، چین، روسیه، بریتانیا و فرانسه می‌توانند با حق وتو مانع از این اقدام شوند.