آلپ ارسلان سلجوقی کیست و چه خدماتی به مردم کرد؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: آلپ ارسلان سلجوقی، دومین سلطان سلسله سلجوقیان و یکی از بزرگ‌ترین فرمانروایان تاریخ اسلام و ایران بود که با شجاعت، تدبیر، و حمایت از فرهنگ و علم، تأثیری ماندگار بر تاریخ منطقه گذاشت. دوران او یکی از درخشان‌ترین دوره‌های سلجوقیان بود و پیروزی‌هایش در نبرد ملازگرد به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ جهان شناخته می‌شود.

زندگینامه آلپ ارسلان

عضدالدین ابوشجاع آلپ ارسلان محمد پسر چغری بیگ داوود از حاکمان بنام اهل سنت ایران و دومین شاه از سلسله سلجوقی در ایران است. وی در سال ۴۲۰ هجری قمری چشم به جهان گشود. آلپ ارسلان برادرزاده و داماد طغرل بیک سلجوقی بود و سلسله سلجوقیان را تبدیل به یک امپراتوری با‌شکوه و بزرگ کرد. وی دوران نوجوانی خود را در بلخ سپری کرد و بعد از اسلام آوردن نام خود را به محمد تغییر داد. آلپ ارسلان در اداره حکومت از ائمه، قضات و خطبای حنفی بهره می‌برد. وی توانست این اندیشه مذهبی را توسعه دهد. 

در دوران حکومت وی مدرسه‌سازی به خصوص مدرسه‌های شافعی و اشعری در سرتاسر قلمرو حکومت سلجوقیان بسیار گسترش یافت. آلپ ارسلان به‌عنوان فرمانروایی شجاع، باهوش و متعهد به آرمان‌های اسلامی شناخته می‌شد. او ترکیبی از یک جنگجوی قوی و سیاستمداری هوشمند بود که توانست میان عناصر ترک و ایرانی حکومت خود تعادل برقرار کند.

آلپ ارسلان با «صفیه خاتون» دختر عموی خود ازدواج کرد که مادر ولیعهد او بود. آلپ ارسلان فرزندان متعددی داشت، اما اطلاعات درباره همه آنها در منابع تاریخی ذکر نشده است. برخی از فرزندان او که برجسته‌تر بودند عبارت‌اند از:

•    ملک‌شاه سلجوقی

•    آی‌دوغدی خاتون

•    تتش یکم

•    عزت‌الدین ارسلان ارغون

•    باری-بار

•    طغرل

•    ایاز

•    طوغان شاه

•    ارسلان شاه

•    تکش

•    عایشه خاتون

•    زلیخا خاتون

•    فولان خاتون

پادشاهی آلپ ارسلان 

چغری‌بیگ داوود پدر آلپ ارسلان حاکم خراسان بود. بعد از مرگ او پسرش آلپ ارسلان حاکم خراسان شد و حدود دو سال و نیم بر خراسان حکومت کرد. بعد از این مدت، عموی او طغرل بیگ که پدر همسرش صفیه خاتون بود از دنیا رفت و چون پسری نداشت بزرگان سلجوقی آلپ ارسلان را بر تخت پادشاهی نشاندند. در زمان تسلط او بر ایران، ترکان وسعت قلمرو خود را به حد ایران دوره ساسانی رساندند و بغداد را نیز که مرکز خلافت عباسی بود در اختیار گرفتند. او به بسیاری نقاط لشکر کشید که یکی از آنها قلمرو دولت بیزانس در آسیای صغیر بود که در نهایت در جنگ ملازگرد بر آنها پیروز شد و این حادثه آسیای صغیر را به قلمرو ترکان تبدیل کرد و زبان و رسوم اهالی آن‌را دگرگون ساخت. 

سلجوقیان بعد‌ها زیر حملات صلیبیون در ترکیه نیز دوام آوردند ولی در نهایت از ترکان عثمانی شکست خوردند. بیشتر عمر آلپ ارسلان در جنگ با عیسویان سپری شد. او به قصد گسترش اسلام به ارمنستان حمله کرد و بر آن سرزمین غالب شد. اما بعد از غلبه بر آن سرزمین در سال ۴۶۴ با حمله رومانوس دیوجانوس، امپراتور بیزانس مواجه شد. این جنگ با شکست بیزانسی‌ها و دستگیر شدن رومانوس دیوجانوس به پایان رسید. وی حتی به گرجستان لشکر فرستاده آنجا را تسخیر کرد. 

خدمات آلپ ارسلان 

آلپ ارسلان مشوق انتشار علوم و آداب در دوران خودش بود و در دوران او دانشمندان بنامی در ایران زمین و دیگر سرزمین‌های اسلامی سر بر آوردند از جمله عمر خیام، وزیرش نظام الملک که مؤسس مدارس نظامیه بود، مدارسی که همانند دانشگاه‌های امروزی بوده و افراد بنامی از جمله صلاح الدین ایوبی، سعدی شیرازی، عماد الدین اصفهانی و ابو اسحاق شیرازی، امام غزالی و بسیاری از بزرگان دیگر در این مدارس به تحصیل و تدریس مشغول شده‌اند.

آلپ ارسلان در نبرد ملازگرد

از مهمترین دستاورد‌های حکومت آلپ ارسلان و یکی از تأثیرگذارترین نبرد‌های تاریخ جهان، نبرد ملازگرد بود که در زمان حکومت آلپ ارسلان رخ داد. این نبرد در نزدیکی شهر ملازگرد میان سلطنت سلجوقی به فرماندهی آلپ ارسلان، و امپراتوری بیزانس به فرماندهی رومانوس دیوژن روی داد که به پیروزی مسلمانان و نبرد قطعی بیزانسی‌ها منجر شد. سلجوقیان در این نبرد یکی از بزرگترین پیروزی‌های عالم اسلام بر مسیحیت را کسب کردند و بعد‌ها به دلیل اهمیتش توسط مورخان به جنگ «خندق دوم» دنیای اسلام معروف شد. پس از این نبرد آلپ ارسلان در مقابل امپراتور بیزانس که به اسارت لشکر مسلمانان در آمده بود رأفت نشان داد و او را بخشید و قرارداد مصالحه‌ای را به امضا رساند. قیصر روم نیز پذیرفت که هر روز یک هزار دینار به‌عنوان خراج به سلطان بپردازد و این پول را در دو نوبت از سال بفرستد و هنگامی که سلطان نیاز پیدا کرد، ده هزار سوار به کمک او گسیل دارد و اسیران مسلمان را که در روم زندانی بودند، آزاد کند.

قیصر با این شرایط به روم بازگشت و سلطان نیز رهسپار آذربایجان شد. چون امپراتور روم به کشور خویش رسید، از تعهدات خود سر باز زد و آلپ ارسلان به همین انگیزه به امیران سلجوقی دستور داد به شهر‌های روم یورش ببرند و هر مکانی را که گشودند، فرزندان و بازماندگان امیران بر آن کرانه‏‌ها فرمانروایی کنند.

وفات آلپ ارسلان

بعد از نبرد ملازگرد حاکمیت آلپ ارسلان در آسیای غربی گسترش پیدا کرد و بعد از آن برای فتح ترکستان که محل اصلی اجداد خود بود حرکت کرد با ارتش قوی راهی آنجا شد و به سمت فرارود رفت قبل از این که بتواند با امنیت کامل از رودخانه عبور کند باید قلعه‌هایی را فتح می‌کرد یکی از این قلعه‌ها برزم بود که توسط کوتوال (دژبان) آنجا یعنی یوسف خوارزمی اداره می‌شد و در نهایت او مجبور به تسلیم شدن در برابر سلطان شد و او را زندانی کردند. 

قبل از این که سلطان حکم اعدام وی او را صادر کند یوسف خوارزمی خنجر خود را درآورد تا به سلطان حمله کند، اما سلطان، چون تیرانداز ماهری بود اجازه دخالت سربازان را نداد و زمانی که تیر را به سمت او نشانه گرفت پایش لیز خورد و همین موضوع باعث شد تیر او به خطا رود سپس یوسف خوارزمی با خنجر به سلطان حمله و او را زخمی کرد و سلطان از شدت جراحات بعد از چهار روز درگذشت. تاریخ نگاران چنین ذکر می‌کنند که آلپ ارسلان قبل از مرگ چنین گفته است: «دیروز در روی تپه‌ای بودم و زمین را می‌نگریستم که زیر پای ارتشم به لرزه در می‌آمد. در این هنگام به خود گفتم حاکم این جهان منم، چه کسی است که می‌تواند با من مقابله کند. خداوند غرور من را دیده و جان من را بوسیله یک اسیر گرفت»

آلپ ارسلان در ربیع‌الاول سال ۴۶۵هجری قمری بعد از ۹ سال حکومت و توسعه دولت سلجوقی و همچنین توسعه قلمرو و گسترش اسلام درگذشت و در کنار پدرش چغری بیک در آرامگاه سلطان احمد سنجر، مرو ترکمنستان به خاک سپرده شد.