چرا «فری‌ لنسر‌ها» در ایران زیاد شده‌اند؟

اقتصاد۲۴-  این روز‌ها بیش از پیش تعبیر فری‌لنسر را می‌شنویم. وقتی این تعبیر را آزاد کار ترجمه کنیم، شاید عنوان شود کار آزاد چیز جدیدی نیست، حال آنکه فری‌ لنسر دقیقا کار آزاد به معنایی که ما می‌شناسیم نیست.

اولین بار در قرهم هجدهم والتر اسکات، رمان‌نویس مشهور اسکاتلندی از تعبیر فری‌لنسر استفاده کرد. اشاره او به سربازان مزدوری بود که پول می‌گرفتند و می‌جنگیدند. هرچند حالا هم با برون‌سپاری خدمات نظامی در کشور‌هایی مانند آمریکا می‌توان رد سربازان مزدور را پیدا کرد، اما همه فری لنسر‌ها سربازان مزدور نیستند.

فری‌ لنسر کسی است که کاری را در قبال قراردادی برای فرد یا شرکت دیگری انجام می‌دهد. کار او لزوما تداوم ندارد، یعنی اینکه ممکن است یک پروژه را برای یک فرد یا شرکت به سرانجام برساند و بعد سراغ یک فرد یا یک شرکت دیگر برود. فری‌ لنسر‌ها در حوزه‌های مختلف از موسیقی، چاپ، نویسندگی، برنامه‌نویسی، عکاسی، روزنامه‌نگاری گرفته تا آرایشگری، ویرایش، طراحی گرافیک، طراحی سایت، مشاوره، راهنمای تور و ... فعالیت می‌کنند. با فراگیر شدن وسایل ارتباطات جمعی کار‌های بیشتری به این صورت انجام می‌شود و آدم‌های بیشتری به این نوع کار علاقه نشان می‌دهند.

چرا فری‌ لنسر‌ها در ایران زیاد شده‌اند؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد در اتحادیه اروپا از سال ۲۰۰۳ تا سال ۲۰۱۳، ۴۵ درصد به تعداد فری‌ لنسر‌ها اضافه شده است. همچنین پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که تا پایان سال ۲۰۲۰ در آمریکا تعداد فری‌ لنسر‌ها از کارکنان عادی بیشتر می‌شود. در ایران آمار دقیقی از فری‌ لنسر‌ها نیست، اما با نگاه به آگهی‌هایی که آمادگی افراد برای کار کردن را نشان می‌دهد، می‌توانیم بر افزایش تعداد افرادی که متمایل به این نوع کار کردن هستند، صحه بگذاریم.

لزومی به اثبات ندارد که در ایران امنیت شغلی وضعیت نامناسبی دارد. افراد به دلیل وجود قرارداد‌های کوتاه‌مدت و سفید امضا بار‌ها مجبور به تغییر شغل می‌شوند. طبیعی است که چنین افرادی از کوچک‌ترین فرصت استفاده می‌کنند تا حداقل امنیت شغلی را برای خود ایجاد کنند

حداقل سه دلیل برای افزایش گرایش به فری‌ لنسری وجود دارد. دلیل اصلی آن به وجود آمدن امکانات زیرساختی است. همانطور که عنوان شد در ایران فری‌ لنسر را اغلب معادل دور‌کار در نظر می‌گیرند. شاید دو دهه پیش دور‌کاری در ایران در مورد بسیاری از مشاغل امکان‌پذیر نبود یا حداقل افراد نمی‌توانستند به طور کامل دور‌کاری کنند. این روند که فرد باید از کم و کیف کاری که باید انجام دهد، مطلع شده و بعد از اتمام کار آن را به دست سفارش دهنده برساند عملا باعث می‌شد فرد مراجعاتی به محل کار داشته باشد. اینترنتی در کار نبود و همین کار‌ها را کند می‌کرد. در نهایت افراد می‌توانستند بخشی از کار را دور از محل کار انجام دهند یا پروژه‌هایی را بگیرند که زمان‌بر است. در واقع، این امکان که مدام، ساعتی و روزانه، سفارش کار فری لنسری گرفته شود، ممکن نبود.

فراگیر شدن استفاده از اینترنت امکان سفارش‌دهی و سفارش‌گیری و مهم‌تر از آن تحویل کار بدون کمترین تماس رو‌در‌رو را فراهم آورده است. تازه‌ترین آمار نشان می‌دهد بیش از ۹۰ درصد ایرانیان به اینترنت دسترسی دارند. این دسترسی در کنار بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل، فعالیت شرکت‌های متعدد پستی و همچنین تاکسی‌های اینترنتی، به رشد مشاغل فری‌ لنسری کمک کرده است، اما در ایران این تنها دلیل گرایش به این نوع مشاغل نیست.

نرخ بیکاری در ایران بالاست و در کنار آن تمایل به جست‌و‌جوی رسمی کار نیز کاهش یافته است. پذیرفتنی نیست که حدود ۶۰ درصد از افرادی که می‌توانند کار کنند نه تنها سر کار نباشند که دنبال کار هم نگردند. نرخ مشارکت اقتصادی که حدود ۴۰ درصد اعلام شده، در ظاهر نشانه این است که این اتفاق در ایران افتاده است، اما واقعیت این است که درآمد‌های پنهانی وجود دارد که افراد به ظاهر بیکار را سر پا نگه می‌دارد. گذشته از درآمد‌هایی که ربطی به کار کردن ندارند، مانند اجاره گرفتن، افراد به کار‌هایی می‌پردازند که مقطعی، غیررسمی و ثبت نشدنی هستند. بسیاری از افراد نان خود را از فری‌ لنسری به دست می‌آورند و بعضا درآمدی بهتر از افرادی دارند که کار ثابت انجام می‌دهند. این واقعیت باعث می‌شود افراد بیشتری وسوسه شوند کار رسمی خود را رها و دور‌کاری و آزاد‌کاری کنند.

علاوه بر این، دستمزد پایین نیز یکی از دلایل گرایش به مشاغل فری‌ لنسری است. حداقل‌بگیران در ایران چیزی بین ۱.۷ تا دو میلیون تومان حقوق می‌گیرند. آشکارا مشخص است که این دستمزد کفاف هزینه‌های آنها را نمی‌دهد. این وضعیت داشتن شغل دوم یا سوم را توجیه می‌کند. شغل دوم یا سوم خیلی‌ها فری‌ لنسر است.

بی‌ثباتی شغلی

کاظم فرج‌اللهی (کارشناس بازار کار و فعال کارگری) معتقد است که عمده دلیل گرایش افراد به مشاغل فری‌لنسری بی‌ثباتی شغلی است.

او ، می‌گوید: لزومی به اثبات ندارد که در ایران امنیت شغلی وضعیت نامناسبی دارد. افراد به دلیل وجود قرارداد‌های کوتاه‌مدت و سفید امضا بار‌ها مجبور به تغییر شغل می‌شوند. طبیعی است که چنین افرادی از کوچک‌ترین فرصت استفاده می‌کنند تا حداقل امنیت شغلی را برای خود ایجاد کنند. در بسیاری مواقع چاره کار این است که خودت کارفرمای خودت باشی و برای کسی کار نکنی.

این کارشناس بازار کار با بیان اینکه دلیل دیگر گرایش به مشاغل فری‌ لنسری نبود نظارت کافی بر شرکت‌هایی است که افراد را به استخدام درمی‌آورند، عنوان می کند: در بسیاری موارد شرکت‌هایی که افراد به واسطه آنها سفارش کار داده‌اند پورسانت‌های زیادی طلب می‌کنند. گاه آنها بر قول و قرار خود وفادار نمی‌مانند و به بهانه‌های مختلف از دستمزد کارگران می‌زنند. این وضعیت باعث می‌شود خیلی‌ها فکر کنند دارند استثمار می‌شوند. آنها سعی می‌کنند حین کار روابطی برای خود دست و پا کنند و بعد خودشان سفارش بگیرند و کار را انجام دهند.

او تصریح می‌کند: نمونه بارز آن افرادی هستند که برای نظافت منازل اعزام می‌شوند یا رانندگان آژانس‌ها و تاکسی‌های اینترنتی که شماره می‌دهند و شماره می‌گیرند و از مشتری می‌خواهند مستقیما به خود آنها زنگ بزند.

فرج‌اللهی همچنین می‌گوید: فری‌ لنسر‌ها از مشکلاتی رها می‌شوند و با مشکلات جدید مواجه می‌شوند؛ مشکلات بیمه‌ای یا موارد مرتبط با حوادث کار ازجمله آنها هستند.

به گفته او، اگر فرد زیرمجموعه یک شرکت باشد راحت‌تر و با هزینه کمتری حق بیمه می‌پردازد، اما بیمه خویش‌فرمایی گران است و مهم‌تر از آن پیگیری ماجرا هم به عهده خود فرد است.

بررسی‌ها نشان می دهد در اتحادیه اروپا از سال ۲۰۰۳ تا سال ۲۰۱۳، ۴۵ درصد به تعداد فری‌ لنسر‌ها اضافه شده است. همچنین پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که تا سال ۲۰۲۰ در آمریکا تعداد فری‌ لنسر‌ها از کارکنان عادی بیشتر می‌شود. در ایران آمار دقیقی از فری‌ لنسر‌ها نیست، اما با نگاه به آگهی‌هایی که آمادگی افراد برای کار کردن را نشان می دهد، می‌توانیم بر افزایش تعداد افرادی که متمایل به این نوع کار کردن هستند، صحه بگذاریم

این فعال کارگری با بیان اینکه بدون اینکه بخواهیم از رشد مشاغل فری‌ لنسری دفاع یا انتقاد کنیم باید به فکر رفع مشکلات آنها باشیم، عنوان می‌کند: به هر حال امروزه تعداد زیادی از افراد دورکاری یا آزادکاری می‌کنند. حقوق این افراد با دو شیوه قابل پیگیری است. از طرفی می‌شود از ظرفیت تعاونی‌ها برای حمایت از مشاغل فری‌ لنسری بهره گرفت و از طرف دیگر می‌توان به فکر ایجاد اتحادیه یا تشکلی برای فری‌ لنسرها بود.

پوست‌اندازی بازار کار

تحولات جدیدی رخ داده و تحولات جدیدی در راه است. وقتی شیوه زندگی ما تغییر کرده مشخص است که شکل و شمایل کار کردن و پول درآوردن هم عوض می‌شود، اما اگر قوانین مربوط به کار همان قوانین قبلی باشد، آیا می‌توان ادعای هم‌گامی با تحولات جدید را داشت؟ در شرایط کنونی افراد زیادی ترجیح می‌دهند جای داشتن کاری ثابت که مستلزم حضور در محل کار و ساعت پرکردن است در خانه خود بنشینند و کار کنند. آنها حتی پا را از این فراتر می‌گذارند و سیستم سفارش‌گیری را نیز به عهده می‌گیرند. اینطور دیگر لازم نیست به واسطه‌ها پورسانت بدهند.

سوال اساسی این است که فردی که به هر طریق، تلفنی، با استفاده از پیام‌رسان‌ها یا با استفاده از شبکه‌های اجتماعی، سفارش کار می‌گیرد و محصولی تولید می‌کنند چه کار اشتباهی انجام داده که نباید از حمایت برخوردار باشد؟ تنها در بحث بیمه شاهد تفاوت عمده بین حق بیمه پرداختی یک خویش‌فرما با کسی هستیم که به استخدام شرکتی درآمده است. هرچند عنوان می‌شود ما‌به‌تفاوت حق بیمه را کارفرما و دولت می‌دهند، اما آیا نمی‌توان ساز‌و‌کاری ایجاد کرد که حق‌بیمه فری‌ لنسر‌ها کاهش یابد؟

واقعیت این است که به دو دلیل گرایش به مشاغل فری‌ لنسری در ایران افزایش یافته است. در ایران مثل جاهای دیگر جهان با ایجاد برخی زیرساخت‌ها گرایش به دور‌کاری و آزاد کاری بیشتر شده است. علاوه بر این واقعیت‌های بازار کار در ایران باعث می‌شود افراد بیشتری علاقه‌مند به مشاغل فری‌ لنسری شوند. مشاغل فری‌ لنسری تا حدی فشار بیکاران بر اقتصاد را کاهش می‌دهد. از این نظر ایجاد ساز‌و‌کار‌های حمایتی در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد.