اهمیت هنر معماری و شهرسازی در مناطق آزاد/ پتانسیل منطقه آزاد چابهار برای تبدیل شدن به قطب معماری منطقه

با توجه به توسعه شهرنشینی و اهمیت آن، علم شهرسازی و معماری نیز به موازات آن پیشرفت می‌کند و تا جایی پیش می‌روند که اقتصاد شهرها را تغییر می‌دهد و موجب بیشتر شدن نگاه ها به آن شهر شده و می تواند گردشگران زیادی را به منطقه جذب کند و به موزات آن توسعه اقتصادی و افزایش سرمایه گذاران در یک منطقه اقتصادی را می توان شاهد بود.

ساجده رحیمی*، اقتصاد۲۴- در سال‌های اخیر، شهرسازی و طراحی شهری موضوع بسیار مهمی در توسعه جوامع شهری و حتی توسعه صنعت توریسم در جهان و به موازات آن توسعه اقتصادی و افزایش سرمایه گذاری در شهر‌ها بوده است.

در حقیقت شهرنشینی با همه‌ ابعاد وجودی اش با گام‌های بلند به پیش می‌رود و روز به روز پنجره‌ای جدید به روی مردم جهان باز می‌کند. تنوع در مسائل جغرافیایی، زیست محیطی، سیاسی، اجتماعی و ... در طول زمان تنوعی را در مسائل شهرسازی به وجود آورده، اما آنچه در همه کشور‌ها و شهر‌ها مشترک است تغییر روز به روز این علم بر اساس سلیقه و خواست مردم است و آنچه این هنر و علم را همیشه مورد توجه قرار می‌دهد، پویایی آن و زوایای مختلفی است که با آن سر و کار دارد.

بسیاری از شهر‌های جهان توانسته اند منحصرا با توجه به هنر و علم شهرسازی، تاثیری شگرف بر توسعه پایدار و اقتصادی کشورشان داشته باشند. این موضوع در مورد مناطق آزاد کشور‌ها نیز صدق می‌کند و چه بسا این مناطق در موضوعات معماری و شهرسازی می‌توانند موفق‌تر از سایر شهر‌های یک کشور عمل کنند.

در حال حاضر مناطق آزاد به عنوان یک استراتژی سریع به منظور تحقق اهداف برنامه‌های توسعه ملی در کشور‌های جهان مطرح است. از آنجا که مناطق آزاد در سراسر دنیا به دنبال ایجاد محیطی مناسب برای سرمایه گذاری‌های اقتصادی هستند و به همین منظور بر گردشگری و تجارت تاکید بسیاری دارند، ناگزیر به توسعه کالبدی با حفظ پایداری زیست محیطی، اقتصادی واجتماعی هستند. ویژگی‌های گوناگون این مناطق باعث شده که تعداد این مناطق در سال‌های اخیر به سرعت رو به افزایش باشد و ایجاد آن‌ها توانسته در گردش صادرات و در نتیجه افزایش رشد اقتصادی و اشتغال در کشور‌های مختلف جهان نقش مهمی ایفا کند؛ و از طرفی دیگر منطقه‌ای موفق خواهد بود که بتواند با ایجاد تصویر و هویتی منحصر به فرد هم زمینه را برای جذب گردشگری و هم سرمایه گذار فراهم کند.

قابلیت جذب گردشگری موهبتی برای مناطق آزاد ایران

برخی از مناطق آزاد یا مناطق پردازش صادرات جهان، صرفا مکان‌هایی برای رفت و آمد‌های تجاری و صنعتی هستند و جای جای آن‌ها پر است از دفاتر خدمات و شرکت‌هایی که با کارگران و کارفرما‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند و بعضا هیچ توریستی به آن‌ها وارد نمی‌شود. هرچند چنین مواردی نیز مورد نظر کرشناسان شهرسازی است و علم شهرسازی برای آن‌ها نیز برنامه‌های گسترده‌ای در نظر گرفته است چرا که نوع طراحی محیط می‌تواند موجب کیفیت روابط کارفرما و کارگر و سهولت در فعالیت‌های اقتصادی نیز بشود و از بسیاری از پرتی‌ها جلوگیری کرده و حتی موجب می‌شود انرژی افراد به درستی صرف شود.

از این موضوع که بگذریم به مناطق آزادی می‌رسیم که دارای موهبت‌هایی برای جذب گردشگری هستند. درست مانند مناطق آزاد خودمان که اکثرا نامشان با گردشگری گره خورده است و هم شرایط فعالیت‌های صنعتی و اقتصادی را دارند و هم پتانسیل و ظرفیت‌های بسیاری به لحاظ جذب گردشگر را دارا هستند.

شهرسازی و معماری موضوعی مهم و مغفول مانده در مناطق آزاد

شاید به نظر برخی افراد توجه به معماری و شهرسازی در یک منطقه آزاد موضوعی فرعی محسوب شود، اما باید گفت با بررسی موانع جذب و گسترش سرمایه گذاری در مناطق آزاد، می‌توان در بسیاری موارد به این نتیجه رسید که ضعف توجه به هنر در این مناطق گا‌ها از موفقیت آن‌ها حتی در موارد اقتصادی می‌کاهد و این موضوع زمانی بدتر می‌شود که بدانیم فرصت‌های جذب گردشگری در منطقه بسیار وجود دارد که می‌توان با هزینه‌هایی به مراتب کمتر از بسیاری از پروژه‌هایی که در آن‌ها آزمون و خطا انجام داده‌ایم و موفق نبوده‌ایم، با یک طراحی شهری موفق سرنوشت منطقه را تغییر دهیم.

شاید با این نوشته‌ها به یاد مناطق اقتصادی و گردشگری دبی افتاده باشید. همیشه و در همه اوقات بسیاری از فعالان اقتصادی و حتی مسئولان ما از دبی به عنوان نمونه‌ای یاد می‌کنند که هیچ نداشت و به همه چیز رسید و به سرعت مسیر موفقیت را طی کرد. به گفته بسیاری از کارشناسان اماراتی‌ها خود در معماری چیز خاصی نداشتند و تمام عناصر معماری موجود در کشور برگرفته از کشور‌های غربی است. از مال‌های بزرگ شهر دبی گرفته تا سایر ساختمان‌هایی که در این شهر ساخته می‌شوند، اما در این میان می‌توان هوش اماراتی‌ها را در کپی برداری کردن از عناصر معماری سایر کشور‌ها برای ایجاد جذابیت در شهر‌های بزرگ این کشور مانند دبی ستود.

چند سال پیش، در کنار برج‌های سر به فلک کشیده‌ شهر دبی، محله‌ای ساخته شد که معماری دو شهر را در خود خلاصه کرده ونیز ایتالیا و یزد ایران! بادگیر‌های یزد و رودخانه‌های میان شهری شهر ونیز منبع الهام طراحی شهری شدند و محله‌ای با این سبک ساخته شد.

بیشتر بخوانید: عامل موفقیت مناطق آزاد تجاری در امارات چیست؟/ جبل علی چگونه به قطب مناطق آزاد جهان تبدیل شد؟

بله درست است، شهر‌هایی که با مبانی شهرسازی و تکیه به شهرسازان مطرح نه تنها توانستند زندگی و سرنوشت ساکنان آن را تغییر دهند بلکه موجب تغییراتی در تفکر افرادی شوند که به آن سفر می‌کنند و حتی در تفکر و سمت و سوی مناطق اطراف خود نیز موثر واقع شوند.

بیایید از نمونه‌ای صحبت کنیم که کمتر از دبی مورد توجه بوده است. شهر مسقط در کشور عمان که از نظر آب و هوایی و جغرافیایی و بعضا از لحاظ برخی خصوصیات فرهنگی به سیستان و بلوچستان خودمان نزدیک است. عمان کشوری کوچک در جنوب شرقی شبه جزیره عرب است که پر از شگفتی‌های طبیعی و معماری‌های زیبا است و به عبارتی از جمله کشور‌هایی است که به معماری زیبایش شناخته می‌شود.

مسقط واقع شده در شبه جزیره عربستان، با تابستان‌های طولانی و گرم شبیه به هر کشور خاورمیانه‌ای دیگر روز را شب می‌کند، اما همین کشور کوچک تصمیم دارد تا سال ۲۰۴۰ بخش عمده‌ای از درآمدش از طریق صنعت توریسم باشد و به همین منظور با سرعت و جدیت پروژه‌هایی را برای رفاه و استفاده گردشگران دنبال می‌کند که به نظر می‌رسد اماکن سکونتی و مناظر توریستی این کشور قابلیت جذب گردشگران زیادی را در آینده‌ای نزدیک داشته باشد. مسقط گا‌ها تلاشی سنگین برای جذابیت نکرده و می‌توان گفت در بسیاری موارد با کار‌هایی ساده توانسته هویتی در معماری پیدا کند. اکثر خانه‌های عمانی در‌هایی آراسته و منحصر به فرد دارند که به عقیده مسافران این شهر قدم زدن در یک خیابان عمانی تجربه‌ای دلپذیر و راهی برای لذت بردن از معماری عمانی محسوب می‌شود به همین سادگی!

بیشتر بخوانید: مناطق آزاد عمان چگونه سرمایه‌گذار خارجی جذب می‌کنند؟

در کشور خودمان بندر چابهار یکی از پر استعدادترین مناطق آزاد ایران در نزدیکی مسقط قرار گرفته که به همین جهت ما این منطقه را برای مقایسه انتخاب کرده‌ایم. البته باید در نظر داشته باشید این مطلب تنها تلاش دارد موضوع استفاده از معماری و شهرسازی را در موفقیت مناطق آزاد بررسی کند و موضوعات سیاسی و اجتماعی در آن مدنظر نیست.

معماری غنی سیستان و بلوچستان قدمتی به درازای تاریخ ۵ هزار ساله منطقه دارد که با تنوع بالا و تفکری که از گذشته تاکنون پشت آن بوده، نظر بسیاری از معماران و هنرمندان جهان را به خود جلب می‌کرده است، اما باید گفت این معماری برجسته امروز مانند بسیاری دیگر از شهر‌های ایران، متأسفانه مغفول مانده است.

به گفته کارشناسان، مصالح، فرم و نحوه ساخت مسکن سنتی استان سیستان و بلوچستان به اقلیم و شرایط زیست‌محیطی، فرهنگی، اجتماعی و معیشتی آنان بستگی دارد، زیرا با توجه به تغییرات جغرافیای استان از شمال تا جنوب استان شاهد تنوع گسترده‌ای از گونه‌های معماری در این منطقه هستیم.

بیشتر بخوانید: سیستان و بلوچستان، سرزمین فرصت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری

عنصر باد در جهت معماری خانه‌ها و همچنین شکل ساخت این خانه‌ها مؤثر بوده است و علاوه بر همه این‌ها استفاده از بادگیر‌ها نیز جایگاه ویژه‌ای در معماری این منطقه دارد، بادگیر‌هایی که تنوع شکل و اندازه و طرحشان دل هر بیننده‌ای را می‌برد امروز می‌توانستند موضوع جالبی برای گردشگران و جذب آن‌ها به منطقه باشند.

بهشت گمشده ایران که به دلیل آب وهوای بی نظیر بهاری‌اش به چابهار معروف شده است، طبیعت بکر آن، قلعه پرتغالی‌ها، گل افشان، کوه‌های مینیاتوری (کوه‌های مریخی)، تالاب لیپار و.. آن نیاز به معرفی ندارد. برخی از جاذبه‌های توریستی معماری این منطقه شامل مسجد جامع تیس و مسجد جامع دزک هستند که زمان سفر به چابهار توصیه به دیدن آن‌ها می‌شود، اما تنها تکیه به آنچه در گذشته شکل گرفته است کافی نیست و حتی با یک طراحی شهری ساده می‌توانیم این میراث طبیعی و انسان ساخت چابهار را به منطقه‌ای پر رفت و آمد برای گردشگرانی از سراسر جهان تبدیل کنیم.

منطقه آزاد چابهار تاکنون موفقیت‌های بسیاری در زمینه‌ جذب سرمایه گذاری و توسعه روابط تجاری و توسعه اقتصادی داشته است، اما گردشگری منطقه نیازمند یک بازنگری درست با توجه به فرهنگ و معماری منطقه است. پتانسیل‌های گردشگری منطقه و توانایی‌هایی که در ایجاد جشنواره‌های غذایی و صنایع دستی دارد بر کسی پوشیده نیست، اما باید نگاهی مطابق با روز و سلیقه انسان قرن بیست و یک باشد.

بیشتر بخوانید: گردشگری غذا، رویکردی نو در توسعه پایدار گردشگری منطقه آزاد چابهار

امروز چابهار موقعیتی منحصر به فرد برای تبدیل شدن به یک شهر با مناظر معماری خیره کننده دارد چرا که بستر برای ساخت آنها به اندازه کافی وجود دارد و می توان با اعتماد به معماران و شهرسازان بومی و ملی، بدون ضرر رساندن به محیط زیست و بافت اجتماعی منطقه تصویری زیباتر از آنچه هست برای چابهار ایجاد کرد.

گردشگری و تجارت مانند زنجیره‌هایی به هم پیوسته هستند که در مناطق آزاد نمی‌توانیم به یکی اهمیت دهیم و به دیگری نه! باید این نکته را مدنظر قرار دهیم که با اتکا به فرهنگی که در چابهار وجود دارد و هنرمندان بومی، می‌توانیم تغییری اساسی و مثبت در شکل معماری و شهرسازی چابهار به وجود آوریم، موضوعی که پایه و اساسش از خودمان است و حتی پوچی طراحی‌های غربزده مناطق آزاد دبی و گاها عمان را ندارد که این خود یک مزیت مهم است و جذب گردشگر به این وسیله می‌تواند موجب جذب بیشتر سرمایه گذاران نیز بشود. باید این مهم را فراموش نکنیم که شکل طراحی شده و برنامه ریزی شده مناطق آزاد خود می‌تواند دلیل محکمی برای حضور سرمایه گذاران باشد، باید توسعه منطقه و اهدافی که در نظر دارد به چشم دیده شود تا افراد برای سفر و پول خرج کردن و سرمایه گذاری به منطقه بیایند.

* کارشناس ارشد شهرسازی