معمای شکاف درآمد بین ایرانیان

اقتصاد۲۴ - این روند20ساله نشان می‌دهد که سیاست‌های اتخاذ شده در این سال‌ها برای کم کردن شکاف طبقاتی به‌دلیل نرخ رشد پایین اقتصادی و نرخ بالای تورم، شکننده بوده و در عمل سهم پردرآمدها از درآمد، بیشتر و سهم کم‌درآمدها کمتر شده و سهم دهک‌های متوسط هم تضعیف شده است.

 یکی از شاخص‌های سنجش نابرابری درآمد جامعه، ضریب جینی است که عددی بین صفر و یک است و در آن صفر به معنی توزیع کاملا برابر درآمد یا ثروت و یک به‌معنای نابرابری مطلق در توزیع درآمد یا ثروت محسوب می‌شود. این شاخص هرچند درآمدهای خانوارهای یک جامعه را نشان می‌دهد ولی در عین حال به تغییرات درآمدی حساس است؛ صرف‌نظر از اینکه این تغییرات در بین خانوارهای ثروتمند، متوسط یا فقیر اتفاق افتاده است.

مرکز آمار ایران می‌گوید: بیشتر یا کمتر شدن ضریب جینی به تنهایی نمی‌تواند وضعیت توزیع درآمد را در جامعه نشان دهد و به همین جهت برای محاسبه میزان عدالت در توزیع درآمد، سهم درآمدی هر یک از گروه‌های جامعه محاسبه می‌شود و اگر فاصله بین درآمدی که 10، 20 و 40درصد پایین‌ترین گروه جامعه به‌دست می‌آورند، با درآمد 10، 20 و 40درصد از پردرآمدترین افراد، تفاوت زیادی داشته باشد، نشان‌دهنده توزیع ناعادلانه درآمد در یک کشور است.

تازه‌ترین گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد که ضریب جینی خانوارهای ایرانی در سال١٣٩٩ بالاتر از 0.4 قرار گرفته و سهم 20درصد کم درآمدترین 0.583درصد و سهم 20درصد پردرآمدترین جمعیت 0.4744درصد برآورد شده است. این مرکز تأیید می‌کند که ضریب جینی در ایران، هم در شاخص کشوری و هم بین خانوارهای شهری و روستایی در سال گذشته نسبت به سال قبل آن افزایش یافته که نشان‌دهنده توزیع نابرابرتر درآمد در سطح جامعه است.

کمترین ضریب توزیع درآمد در مناطق شهری ایران در سال گذشته در استان اردبیل و بیشترین هم در استان سیستان و بلوچستان به ثبت رسیده و به‌گفته مرکز آمار ایران وضعیت توزیع درآمد در بین خانوارهای روستایی استان خوزستان از سایر استان‌ها بهتر و در خانوارهای روستایی استان چهارمحال و بختیاری نسبت به دیگر استان‌ها بدتر بوده است.

نگاهی به روند 20ساله ضریب جینی در ایران نشان می‌دهد که از سال1386 به بعد وضعیت توزیع درآمد، هم در کل کشور و هم در مناطق روستایی و هم مناطق شهری رو به بهبود بوده و پایین‌ترین شاخص ضریب جینی به‌معنای توزیع عادلانه‌تر درآمد در پایان سال1392 به ثبت رسیده است. پس به‌مدت 3سال وضعیت توزیع درآمد به‌تدریج و آرام بدتر شده و از سال‌های96و97 دوباره شکاف درآمدها بیشتر شده؛ ولیکن در سال‌های98و99 روند تقریبا ثابتی را تجربه کرده است.

براساس شاخص‌های جهانی، هدف از برآورد ضریب جینی و محاسبه شاخص، توزیع درآمد به‌معنای یکسان بوده، چرا که سهم تمامی افراد از درآمد کشور نیست؛ بنابراین هدف، توزیع عادلانه براساس توانایی‌های شهروندان یک جامعه است؛ به این معنا که تقسیم درآمدها به‌گونه‌ای صورت گیرد که سهم بیشتری از مردم در طبقه متوسط در آن جای بگیرند و شمار ثروتمندان و فقیران در کشور بسیار کم باشد.

آمارهای رسمی از وضعیت اقتصادی ایران نشان می‌دهد که کشور به واسطه رشد اندک اقتصادی به‌ویژه رشد نزدیک به صفر درصد در دهه90 همزمان با مواجه شدن جامعه با نرخ تورم دورقمی و بالاتر باعث شده تا طبقه متوسط ایران هم زیر خط فقر قرار گیرد و درآمد در جامعه به‌رغم سیاست‌های رفاهی مبتنی بر ارزپاشی و پول‌پاشی نامناسب توزیع شود.

بیشتربخوانید:تورم تک رقمی، رویای دست نیافتنی اقتصاد ایران

مرکز آمار ایران در گزارشی اعلام کرده که شاخص توزیع درآمد در فاصله سال‌های63تا67 تغییر محسوسی نداشته و حتی بیشتر روندی نزولی را تجربه کرده و بخشی از عدم‌نوسان شدید در شاخص ضریب جینی در این دوره به شرایط خاص کشور و اختصاص کالاهای یارانه‌ای به تمامی اقشار جامعه مربوط می‌شود.

این مرکز می‌گوید در فاصله سال‌های 68 تا 75 ضریب جینی در ایران روندی افزایشی را تجربه می‌کند و یکی از علت‌های تشدید نابرابری در جامعه به سیاستگذاری دولت روی زیرساخت‌های کشور پس از جنگ تحمیلی و لزوم سازندگی برمی‌گردد که باعث شده تا برگشت درآمد و توزیع آن به بخشی از جامعه صورت پذیرد.

این گزارش می‌افزاید: در دوره زمانی 1376تا1383 ضریب جینی در ایران تغییرات چندان زیادی نداشته و از یک روند تقریبا ثابتی پیروی کرده، اما در دوره زمانی 84تا91 مهم‌ترین اتفاقی که باعث تغییر محسوس در شاخص توزیع درآمد و کاهش ضریب جینی به زیر 0.40شده، اجرای طرح هدفمندی یارانه بوده که با اجرای آن در آخرین ماه‌های سال89 با پرداخت یارانه نقدی به اکثر مردم، تغییر محسوس در شاخص توزیع درآمد ایجاد شده است.

راز شکاف درآمدها در دولت روحانی

به‌گفته مرکز آمار ایران کمترین ضریب جینی در یک دوره 36ساله یعنی از 1363تا‌سال1398 در سال1392 مشاهده شده که این ضریب به 0.3650رسیده و سایر شاخص‌ها هم نشان از بهبود وضعیت توزیع درآمد دارد. اما روند تغییرات شاخص ضریب جینی در فاصله سال‌های پس از 92تا97 صعودی بوده و در سال98 کاهشی شده و در سال99 هم تقریبا ثابت مانده است. چگونه این اتفاق رخ داده است؟

مرکز آمار 3 سناریو برای تشریح علت بالا و پایین شدن شاخص توزیع درآمد و ضریب جینی در دولت حسن روحانی معرفی و تأکید می‌کند: سناریوی نخست این است که سهم دهک‌های نخست، کاهش و دهک‌های بالا افزایش یافته باشد؛ به این معنا که کم درآمدها فقیرتر و پردرآمدها غنی‌تر شده باشند. سناریوی دوم این است که سهم دهک‌های اول، کاهش پیدا کرده و دهک‌های بالا ثابت مانده باشد؛ یعنی سهم کم‌درآمدها کم شده و پردرآمدها ثابت مانده باشد و سناریوی سوم هم اینکه ممکن است سهم دهک‌های اول ثابت ولی دهک‌های بالا افزایش یافته باشد؛ یعنی درآمد فقرا ثابت مانده و به جای آن درآمد ثروتمندان قد کشیده است.

یکی از دلایل بهبود شاخص توزیع درآمد در سال‌های98و99 به‌گفته مرکز آمار می‌تواند کمک‌های نقدی و کالایی سازمان‌ها و نهادهای دولتی به دهک‌های پایین جامعه باشد. مرکز آمار نتیجه می‌گیرد که کمک‌های چندبرابری به دهک‌های پایین درآمدی حتی تا 3برابر یارانه نقدی، البته در برخی مناطق باعث شده تا توزیع درآمد در سال98 نسبتا بهتر شود.