چرا ایران و روسیه در مورد خاورمیانه با یکدیگر اختلاف نظر دارند؟

اقتصاد۲۴- علیرغم عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگ‌های و حمایت ایران از روسیه، وزارت امور خارجه روسیه ادعا‌های امارات متحده عربی در مورد جزایر سه گانه ایرانی در نزدیکی تنگه هرمز را مورد تایید قرار داد. وزارت امور خارجه ایران در یک اقدام معمول دیپلماتیک سفیر روسیه را در اعتراض به رویکرد روسیه در به چالش کشیدن مالکیت ایران بر جزایر احضار کرد. ایران از روسیه خواست در این مورد موضع خود را تصحیح کند. سفیر ایران در روسیه با نماینده رئیس جمهور روسیه در امور خاورمیانه و معاون وزیر امور خارجه در مسکو دیدار کرد. روسیه بر موضع خود ماند و در روایات دیپلماتیک خود نیز به جای واژه خلیج فارس از "خلیج" استفاده کرد.

رفتار روسیه به جای نشان دادن قدرت، ضعف در روابطش با غرب، ایران و کشور‌های عربی را آشکار ساخت. روسیه در حال حاضر در دستیابی به اهداف خود در اوکراین ناکام مانده و نتوانسته جلوی گسترش ناتو را بگیرد. ترکیه علاوه بر حمایت از عضویت سوئد در ناتو، حمایت خود را از عضویت اوکراین در ناتو نیز اعلام کرده است. اوکراین کماکان از حمایت همه جانبه غرب برخوردار است و هیچ چشم انداز فوری‌ای برای امتیاز دادن به مسکو برای صلح وجود ندارد.

در حالی که ایران از طریق اهرم‌های نظامی، سیاسی و دیپلماتیک به حمایت از روسیه ادامه می‌دهد، مسکو از این بیم دارد که تهران از این حمایت به عنوان ابزار چانه‌زنی در مذاکرات برای احیای برجام با ایالات متحده و اروپا استفاده کند.

بیشتر بخوانید:تکرار تجربه منفی چین این بار با روسیه

به نظر می‌رسد یک "توافق غیررسمی و نانوشته" تازه بین ایالات متحده و ایران که اجرای آن آغاز شده نگرانی روسیه را برانگیخته است. ایران متعهد شده که همکاری خود را با بازرسان بین المللی هسته‌ای گسترش دهد، از فروش موشک‌های بالستیک به روسیه خودداری ورزد و به پیمانکاران آمریکایی در سوریه و عراق حمله نکند

واکنش‌های مقام‌های ایران به روسیه در مورد به چالش کشیدن مالکیت تهران بر جزایر سه گانه شدیدتر از واکنش مشابه ایران به موضع دولت چین در این باره بوده است. این رویکرد نشان می‌دهد که تهران اکنون موقعیت روسیه را ضعیف و شکننده می‌داند و احساس می‌کند روسیه نمی‌تواند از تنش ایرانی – عربی به عنوان اهرم فشاری عیله تهران استفاده کند چرا که روسیه اکنون از اهرم دیپلماتیک سیاسی و اقتصادی کافی برخوردار نیست.

به گفته رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران در مورد آخرین مواضع روسیه، حمایت ایران از روسیه مشروط است. محسن رضایی یکی از فرماندهان سپاه پاسداران اعلام کرد که روابط ایران با روسیه ناشی از ضعف ایران نیست و روسیه باید موضع خود را اصلاح کند. علی اکبر ولایتی مشاور امور بین الملل مقام عالی رهبری ایران نیز موضع گیری روسیه را "ساده لوحانه" قلمداد کرده است. این که سیاستمداران اصولگرایی مانند محمد جواد لاریجانی و محمد باقر قالیباف نیز روسیه را متهم به فرصت طلبی و "بازی در زمین بازی آمریکایی‌ها" و "کمک به غرب در بی ثبات سازی خلیج‌فارس" نموده و مسکو را سرزنش کردند، امری شگفت آور بود. بنابراین، هزینه‌های سیاسی و دیپلماتیک بالای حمایت از روسیه ممکن است باعث شود ایران در سیاست خود تجدید نظر کند.

یک منبع آگاه در تهران می‌گوید ایران قصد دارد در موضع خود در مورد جنگ اوکراین تجدیدنظر کند. این منبع براساس واکنش مقام‌های ایران می‌گوید برای تهران این امر قطعی شده که روسیه قدرت و توان خود را برای ایفای نقش اساسی در معادلات اقتصادی و امنیتی بین المللی و دوجانبه از دست داده است. در حالی که روسیه با اتکای بیش از حد به تهدیدات و اقدامات نظامی نتوانست به نتایج مطلوب دست یابد، توسعه ناتو ادامه یافت، زیرا جمهوری‌های بیشتری در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی در‌های خود را به روی نفوذ اتحادیه اروپا و ایالات متحده گشودند و از فشار‌های غرب بر روسیه تبعیت نمودند. در نتیجه، حمایت نامحدود از روسیه می‌تواند منافع حیاتی ایران را به خطر انداخته و هم چنین احتمال توطئه‌های غیر منتظره حقوقی، سیاسی، امنیتی و نظامی غرب علیه تهران را افزایش داد.

نکته جالب توجه اینجاست که مقام عالی رهبری ایران در سخنرانی‌شان با بیان این که مردم اوکراین بی پناه هستند نشان دادند که عملکرد روسیه و پیامد‌های جنگ در اوکراین را مثبت نمی‌دانند. سفارت ایران در بروکسل با صدور بیانیه‌ای فوری "ادعا‌های بی اساس علیه ایران در بیانیه سران کشور‌های ناتو" درباره "دخالت ایران در اوضاع اوکراین" را رد کرد. در این بیانیه تاکید شده که ایران به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای مسئول و تاثیرگذار پیوسته بر اهمیت پایبندی کامل به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد و قوانین بین‌المللی مربوطه تاکید می‌کند که اصولی که "احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی تمام کشورها" را شامل می‌شود.

علاوه بر این، تنش زدایی و عادی سازی روابط ایران با کشور‌های عرب حوزه خلیج فارس که با میانجی‌گری چین صورت گرفت به شکست دیپلماتیک روسیه منجر شده است. پیش از ابتکار عمل دیپلماتیک چین این روسیه بود که چارچوب "امنیت جمعی در خلیج فارس" را مطرح کرد و به دنبال آن بود که خود را به عنوان یک قدرت دیپلماتیک بزرگ در مدیریت تنش‌ها در خاورمیانه معرفی کند.

به گفته شهریار حیدری نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، روسیه از عادی سازی روابط دیپلماتیک ایران با کشور‌های عربی منطقه خشنود نیست. او افزوده است: "با توجه به کاهش نقش غرب در منطقه، روسیه که درگیر جنگ با اوکراین است تلاش می‌کند تا مشارکت خود را تقویت کند. بنابراین، روسیه با تضعیف پیوند‌های منطقه‌ای ما به دنبال تقویت نقش خود در منطقه است".

روسیه دیگر نقش مهمی در مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای ایران با آمریکا و کشور‌های اروپایی ندارد و چین بر روند کاهش تنش میان ایران و کشور‌های عربی مسلط است. با این وجود، کشور‌های عربی بر اساس بیانیه مشترک شورای همکاری خلیج فارس و روسیه مسکو را منبع مهمی برای تاثیرگذاری بر رفتار منطقه‌ای ایران می‌دانند. همچنین، وزن دیپلماتیک و سیاسی روسیه می‌تواند تهران را از آغاز تشدید تنش جدید در منطقه باز دارد. پیش از بحث در مورد جزایر بیانیه بر حفظ امنیت دریایی و آبراه‌ها در منطقه و همچنین تهدیدات خطوط کشتیرانی، تجارت بین المللی و تاسیسات نفتی متمرکز بود.

علاوه بر این، اگر مذاکرات هسته‌ای به بن بست برسد تنش‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای ممکن است دوباره شعله ور شده و روسیه را به شریکی مفید برای اعراب در کنترل تصمیمات و رفتار‌های امنیتی منطقه‌ای ایران تبدیل کند. این سناریویی است که به مسکو اجازه می‌دهد برای مانور‌های سیاسی و دیپلماتیک نقشی فرصت طلبانه بیابد. تصادفی نیست که "سرگئی لاوروف" وزیر خارجه روسیه گفته بود که انتظار احیای برجام غیرواقعی است.

در مدیریت روابط با ایران چهره‌های حلقه نزدیک به ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، "نیکلای پاتروشف" دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، "ایگور لویتین" و "یوری اوشاکوف" دستیاران پوتین به همراه "سرگئی شویگو" وزیر دفاع وجود دارند و این افراد نقشی کلیدی در تصمیم گیری‌ها دارند. در این حلقه لاوروف حضور ندارد کسی که اعتبار خود را به دلیل انکار جنگ قریب الوقوع با اوکراین از دست داده است. از این رو لاوروف نمی‌تواند به تنهایی تصمیم بگیرد و باعث عصبانیت ایران یا تحریم احساسات ضد روسی در آن کشور شود.

با این وجود، این وزارت خارجه روسیه است که منافع روسیه در برجام را به صورت دیپلماتیک مدیریت می‌کند. به نظر می‌رسد لاوروف از سوی تصمیم گیرندگان ارشد روسیه این چراغ سبز را دریافت کرده تا به جای تعامل مخفیانه با مقام‌های ایرانی، ایران را از طریق اقدامات دیپلماتیک با کشور‌های عربی تحت فشار قرار دهد. اگرچه مسکو از عادی سازی روابط بین ایران و برخی کشور‌های عربی استقبال می‌کند بروز اختلافات منطقه‌ای به بهترین وجه منافع امنیتی و اقتصادی مسکو را تامین می‌کند.

نظر تهران این است که اگر روسیه واقعا عادی سازی ایران و اعراب را می‌پذیرفت و تمایلی به سوء استفاده از شکاف موجود در روابط ایران و امارات برای منافع اقتصادی یا سیاسی یکجانبه اش نداشت می‌توانست از طرح جزایر سه گانه در بیانیه چند جانبه خودداری ورزد و هم چنین قادر بود به امارات توصیه کند که این موضوع را به صورت دوجانبه با تهران دنبال کند. در عوض، روسیه ترجیح داد از آن موضوع به عنوان اهرم فشار در روابط خود با ایران استفاده نماید.