سد چمشیر فاجعه آفرید

اقتصاد۲۴-اشاره آخانی به وضعیت این رودخانه و تاکید بر خشک‌شدن جنگل گز اطراف آن، مربوط به‌ماجرای آبگیری سد پرمناقشه چمشیر در استان کهگیلویه و بویراحمد است که بعد از سال‌ها بحث میان کارشناسان و دولت، درنهایت سال ۱۴۰۱ آبگیری شد. ساخت این سد روی رودخانه زهره انجام شده و متخصصان سال‌ها درباره تبعات آن- یعنی افزایش شوری آب این رودخانه و آسیب به خاک- هشدار داده بودند.

ماجرای ساخت این سد را باید از اواسط دهه ۷۰ شمسی پیگیری کنیم؛ مطالعات ساخت این سد در سال ۱۳۷۳ و عملیات اجرایی از سال ۱۳۹۱، با اعتباری حدود ۲۳۰ میلیون یورو شروع شده بود. وزیر نیرو گفته بود که این سد با استفاده از کنسرسیوم ایرانی و خارجی و فاینانس چین به میزان ۲۰۳ میلیون یورو ساخته شده است. سد و نیروگاه چمشیر که در جنوب شرقی گچساران ساخته شده، به پنجمین سد بزرگ کشور تبدیل شد و یکی از اهداف احداث این سد، تامین بخشی از نیاز آبی زمین‌های کشاورزی استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و بوشهر بود.

مشکل اصلی که کارشناسان پیش از آبگیری سد درباره آن هشدار می‌دادند، سازند گچساران بود؛ این سازند ازنظر نفتی بسیار با‌اهمیت است و پوش‌سنگی از مواد تبخیری و دارای لایه‌هایی از نمک و گچ به‌شمار می‌رود. آن‌ها پیش‌بینی می‌کردند که این لایه‌ها با هر بارندگی یا جریان آب، حل شوند و آب را هم شور کنند و درنهایت این آب شور به زمین‌های کشاورزی یا مصارف پایین‌دست خسارت وارد کند. سازند گچساران بسیار معروف است و اهالی منطقه سال‌ها از آن برداشت می‌کردند، اما سازندگان به آن بی‌توجهی کردند. سازند میشان، روی سازند گچساران قرار گرفته که در تماس با آب، حالت ناپایدار و خردشدگی پیدا می‌کند؛ بنابراین احتمال شکسته‌شدن تاج سد را به‌وجود می‌آورد.

مشکل دیگر سد چمشیر، تداخل آن با طرح‌های اکتشاف نفت بود؛ چون طبق طرح، دریاچه سد چمشیر روی طاقدیس گچساران قرار می‌گرفت و ممکن بود با برداشت نفت، چاه‌هایی حفر و گاز‌هایی با فشار زیاد به مخزن تزریق شود. در همان بازه زمانی تاکید می‌شد که روی این احتمالات مدل‌سازی و مطالعات انجام نشده و این سوالات بی‌پاسخ مانده است؛ اتفاقی که با آبگیری سد گتوند هم رخ داد و منتقدان همیشه آن را با چمشیر مقایسه می‌کردند و درباره آن هشدار می‌دادند.

همه این مشکلات باعث شده بود که کارشناسان و اساتید دانشگاه درباره این موضوع به دولت هشدار دهند. نمونه آن، نامه ۱۰ استاد دانشگاه تهران به ابراهیم رئیسی و درخواست برای توقف آبگیری سد بود. نمونه دیگر هم، شکایت اتحادیه انجمن‌های علوم‌زیستی ایران از وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط‌زیست برای راه‌اندازی سد بود.

مرکز پژوهش‌های مجلس هم نظر کارشناسی خودش را درباره این پروژه اعلام کرده و ابهاماتی را برای آن مطرح کرده بود. طبق گزارش این مرکز: «در مطالعات انجام‌شده از آمار هیدرولوژیکی دهه اخیر که عمدتاً شامل سال‌های خشک و بعضاً ترسالی شدید بوده، استفاده نشده است، این درحالی‌است که استفاده از آمار سال‌های اخیر که آثار تغییر اقلیم نیز در آن مشهود است، می‌تواند مطالعات و راهکار‌های ارائه‌شده برای کنترل شوری در مخزن و رودخانه پایین‌دست را دستخوش تغییر کرده و حتی به اصلاح ارقام درنظر گرفته‌شده برای حقابه محیط‌زیستی منجر شود.»

این مرکز به وضعیت آبی زمان آبگیری سد هم اشاره کرده و گفته بود: «هم‌اکنون شرایط خشکسالی در منطقه حاکم بوده و امکان آبگیری از سد با تردید مواجه است، به‌همین‌دلیل باتوجه به حساسیت‌های کیفی مرتبط با سد چمشیر تا زمان بهبود شرایط آبی و افزایش آب‌دهی رودخانه که فرآیند آبگیری را تسهیل خواهد کرد، فرصتی فراهم است تا با به‌روزرسانی و تدقیق مطالعات انجام‌شده و تکمیل مطالعات زمین‌شناسی برای رفع بعضی ابهام‌های موجود اقدام شود.» درنهایت هیچ‌کدام از هشدار‌ها به نتیجه نرسید و سد آبگیری شد. یکی از مهم‌ترین اهداف احداث چمشیر، تعدیل شوری رودخانه زهره و بهبود کیفیت آب پایین‌دست بود، اما مطالعات کارشناسان مستقل نشان می‌دهد که این هدف به نتیجه نرسیده است.

بیشتر بخوانید:تقلای اردوغان برای مصادرهٔ آب ارس؛ تلاش برای مهار ۸۳ درصد پتانسیل ارس ادامه دارد

حمیدرضا یاقوتی، کارشناس ژئوتکتونیک است و در طول یک‌دهه گذشته مطالعات گسترده‌ای روی این سد داشته و درحال‌حاضر یکی از کارشناسان مستقلی است که در جریان پایش شاخص ای. سی آب رودخانه زهره است؛ شاخصی که میزان شوری آب را نشان می‌دهد.

او از همان ابتدا اعتقاد داشت محوری که برای ساخت سد چمشیر انتخاب شده، نادرست است، درواقع محدوده سد باید از منطقه قلعه‌گلاب یعنی تقریباً ۱۰ کیلومتر مانده به محل تلاقی رودخانه زهره با رودخانه خیرآباد، منطقه حیدر کرار انتخاب می‌شد، اما محل دیگری برای ساخت آن انتخاب شد که کم‌کم تبعات خودش را نشان می‌دهد. او می‌گوید، اولین ایرادی که در مطالعات ساخت این سد رخ داده، پیش‌بینی نادرست میزان آبی است که می‌تواند در مخزن سد جمع شود: «همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، رودخانه زهره از نظر کمی آورده‌ای نداشته است. در این مورد باید هم تغییر اقلیم را در نظر بگیریم، هم مطالعات ناکافی؛ چون مطالعات ساخت این سد قبل از سال ۸۶ انجام شد، اما در طول زمان دیگر بازنگری نشد. در این مطالعات برآورد شده بود که مخزن سد می‌تواند سالیانه حدود ۲/۳ میلیارد مترمکعب یا ۱/۷ میلیارد مترمکعب آورده داشته باشد، اما در عمل پس از حدود یک‌سال بعد از آبگیری سد، فقط ۳۰ درصد ازمخزن سد آبگیری شده است.»

یاقوتی ادامه می‌دهد: «درمجموع هم میزان بارندگی در کشور روندی کاهشی داشته، هم تلفات آب ناشی از تبخیر افزایش داشته است. این دو عامل همراه با عوامل انسانی، باعث می‌شود که آبدهی رودخانه چمشیر در سال‌های آینده همچنان با روندی کاهشی روبه‌رو باشد، بنابراین مقدار آب قابل دسترس رودخانه زهره توسط سد چمشیر به‌طور متوسط حدود ۶۹۲ میلیون مترمکعب است، نه ۲۱۰۰ میلیون مترمکعب.»

این کارشناس توضیح می‌دهد که پیش‌بینی‌ها درباره افزایش شوری آب رودخانه زهره یا همان شاخص ای. سی به وقوع پیوسته است: «پیش از آبگیری این سد متخصصان هشدار داده بودند که اگر سطح تماس سازند گچساران بیشتر شود، انحلال نمک در آب افزایش پیدا می‌کند. باتوجه به مطالعات دانشگاه‌های کشور، گزارش‌های طرح، جلسات متعدد با کارشناسان محیط‌زیست و کمیسیون اصل ۹۰، نامه‌ای از سوی این کمیسیون به معاون اول وقت ارسال شد. آقای مخبر هم به وزیر نیرو دستور دادند تا زمان حل موضوع، از آبگیری سد خودداری شود، اما در تاریخ ۲۲ دی‌ماه سال ۱۴۰۱، آبگیری آزمایشی سد انجام شد.»

او به ورود سازمان بازرسی کل کشور و دستور آن برای ایجاد سه گمانه صحت‌سنجی هم اشاره می‌کند: «صورت‌جلسه این سازمان هرچند کفایت لازم را نداشت، اما برای کارشناسان خوشحال کننده بود. بعد از پنج‌ماه اولین گمانه اواسط خردادماه ۱۴۰۲ در کنار چاه ۳۱۷ و در تراز ۶۳۵ شروع به حفاری و حدود یک‌ماه بعد به پایان رسید. در ۱۵۰ متری عمق حفاری، رخنمون نمکی دیده نشد، ولی در عمق نهایی، شاخص ای. سی آب خروجی از ۵۰۰۰ به ۹۰۰۰ افزایش پیدا کرد.»

طبق مطالعاتی که یاقوتی به آن اشاره می‌کند، آنالیز‌های شیمیایی این محدوده نشان‌دهنده افزایش یون‌های سدیم و کلر بود. در شهریورماه سال گذشته ای. سی مخزن و ایستگاه هیدرومتری پل زهره به‌یکباره روند افزایشی خود را آغاز کرد و مستندات نشان می‌دهد که در مخزن هزار واحد و در پل زهره، دو هزار واحد افزایش شاخص ای. سی در آب ثبت شد.

یاقوتی به وضعیت بحرانی منابع آبی هم اشاره می‌کند: «میزان نمک آبی که از این سد به زمین‌های پایین‌دست می‌رسد، افزایش یافته و طبق آنالیز‌های شیمیایی، میزان یون‌های سدیم، کلر و پتاسیم هم در این آب بالا رفته است. این آب چه بلایی بر سر خاک و دشت‌های پایین‌دست می‌آورد؟ مطالعات این پروژه ناقص است. در ۲۷ سال گذشته هیچ مطالعه‌ای روی محل تماس سازند میشان و گچساران انجام نشده و گمانه صحت‌سنجی و نتایج آن، یک زنگ خطر بود. حجم آب باید کنترل شود تا سطح تماس این دو سازند افزایش پیدا نکند.»

طبق گفته او، در هر پروژه سدسازی معمولاً تا ۶ ماه بعد از آبگیری، نیروگاه وارد مدار می‌شود، اما حالا تراز آب مخزن با تراز نیروگاهی که باید فعال شود، متفاوت است و هنوز هم وارد نشده است: «میزان شاخص ای. سی آب رودخانه زهره، در زمستان سال گذشته به ۲۸۰۰ رسید، درصورتی‌که شروع آبگیری سد و در همین فصل این عدد بین ۱۷۰۰ بود. ما باید در تابستان به این شاخص می‌رسیدیم. سال گذشته بیشترین میزان بارندگی در منطقه کهگیلویه و بویراحمد ثبت شده، اما مخزن سد نتوانست بیشتر از ۵۵۰ میلیون مترمکعب ذخیره داشته باشد. درست است که سطح زمین‌های زیرکشت مناطق پایین‌دست مانند شهرستان هندیجان در استان خوزستان افزایش یافته و نیاز به آب بیشتری دارد، اما باید توضیح داده شود که این زمین‌ها با چه میزان شوری آب و چه نوع املاح یونی آبیاری می‌شود؟ همه آزمایش‌های ما نشان می‌دهد میزان سدیم و کلر در آب رودخانه زهره، در محدوده قبل از منطقه حیدر کرار افزایش پیداکرده است.»

این کارشناس به خشک‌شدن زمین‌های اطراف رودخانه زهره هم اشاره می‌کند: «این زمین‌ها به‌دلیل سیلاب سرسبز بودند، اما حالا خشک شده‌اند و می‌توانند به کانونی برای گرد و خاک تبدیل شوند. در یک‌سالی که از آبگیری سد می‌گذرد، نه‌تن‌ها نتیجه مطلوبی ندیدیم، بلکه تبعات زیادی هم برای آن پیش‌بینی می‌کنیم. اگر امکان داشت از هر هکتار از زمین‌های پایین‌دست و تحت‌تاثیر این سد، پنج تُن گندم برداشت شود، ممکن است این رقم در سال‌های آینده کاهش پیدا کند. سد گتوند هم با همین مشکل روبه‌رو بود و مطالعاتی که روی زمین‌های پایین‌دست آن انجام شده، نشان می‌دهد اگر میزان سدیم، پتاسیم و کلر خاک افزایش پیدا کند، کیفیت خاک کاهش پیدا می‌کند. همه موارد گواه تعجیل در آبگیری سد است.»

زهره در محاصره سدسازی

به غیر از تاثیر ساخت خود سد چمشیر بر کیفیت آب رودخانه زهره، ساخت و تکمیل دو سد دیگر وضعیت این رودخانه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. یکی از این سد‌ها پارسیان در استان فارس است که از رودخانه‌های بالادست سد چمشیر تغذیه می‌کند و مطالعات آن سال‌ها پیش انجام شده، اما نیمه‌کاره باقی ماند. کارشناسان حوزه آب می‌گویند، مقامات استان فارس تاکید دارند که این پروژه ادامه پیدا کند. سد ۱۴ کیلومتر طول دارد و در مطالعات اولیه قابلیت ذخیره آن ۴۳۹ میلیون مترمکعب آب برآورد شده و روی رودخانه «شول فهلیان» حدود یک کیلومتری پایین‌دست روستای گورک، یکی از روستا‌های بخش دشمن‌زیاری شهرستان ممسنی، طراحی شده است. مطالعات مرحله یک این سد مخزنی سال ۷۲ آغاز و درسال ۸۳ برای تصویب ارائه شد.

بیشتر بخوانید:آبگیری سد چمشیر صحت دارد؟

دومین سدی که به‌طور مستقیم بر کاهش کیفیت آب رودخانه زهره تاثیرگذار است، سدی به نام خیرآباد است که برای ساخت روی رودخانه‌ای به همین نام جانمایی شده است. محل احداث این سد در بهبهان استان خوزستان انتخاب شده و تخمین زده می‌شود اگر پروژه آن تکمیل شود، می‌تواند کیفیت آب رودخانه زهره را کاهش دهد. محسن موسوی‌خوانساری، کارشناس آب و عضو هیئت‌مدیره انجمن آب و خاک پایدار است و تاکید می‌کند که ساخت این دو در استان‌های فارس و خوزستان باید متوقف شود.

او به هم‌میهن می‌گوید: «مخزن سد چمشیر دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب ظرفیت دارد، اما باتوجه به تغییر اقلیم و برداشت آب در مناطق بالادست آن مانند نورآباد و استان فارس، نتوانسته در دوسالی که از زمان آغاز آبگیری می‌گذرد، به حجم مطلوب برسد. سد چمشیر به نظارت دقیقی نیاز دارد و در غیر این صورت ممکن است با مشکلات شوری در پایین‌دست سد چمشیر مانند دشت زیدون و سردشت خوزستان روبه‌رو شویم.»

او به تاثیر ساخت سد پارسیان بر رودخانه زهره اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از این موارد سدسازی در بالادست سد چمشیر است. باتوجه به اینکه رودخانه از ارتفاعات زاگرس سرچشمه می‌گیرد و چشمه‌سار‌ها و آبراهه‌های متعددی دارد، کیفیت آب مطلوب است، اما زمانی که رودخانه وارد گچساران می‌شود کیفیت آن کاهش پیدا می‌کند؛ چون چشمه‌های شوری در بالادست و پایین‌دست سد چمشیر وجود دارد. استان فارس می‌گوید، محدوده بالادست رودخانه در اختیار من است و به‌همین‌دلیل تصمیم دارد ساخت سدی نیمه‌کاره به نام پارسیان را ادامه دهد، اما اقدام نادرستی است. اگر این سد احداث شود، آب سد چمشیر به‌شدت دچار افت کیفیت می‌شود.»

موسوی می‌گوید که به غیر از پارسیان، سد دیگری در پایین‌دست رودخانه زهره وجود دارد که ادامه ساخت آن هم از نظر کارشناسی درست نیست و تبعاتی برای رودخانه دارد: «کیفیت آب رودخانه زهره در پایین‌دست سد چمشیر کمی کاهش پیدا می‌کند، اما تلاقی آن با یک رودخانه دیگر به‌نام خیرآباد کیفیت آن را تغییر می‌دهد. در استان خوزستان نیز از سال‌های گذشته سدی به نام خیرآباد که صرفاً هم‌نام آن است- در حال احداث است و اگر به بهره‌برداری برسد، آب با کیفیت رودخانه زهره از دست می‌رود و پیامد‌هایی منفی برای دشت زیدون، سردشت و هندیجان دارد. این دو سد به‌هیچ‌وجه نباید احداث شود. باید شرایط فعلی را پایدار نگهداریم و برای سد چمشیر هم مدیریت کیفی انجام دهیم تا آب نسبتاً خوبی به پایین‌دست برسد.»

شاخص مشکلی ندارد، حجم آب افزایش داشت

تمام این اطلاعات در شرایطی مطرح می‌شود که مدیرعامل شرکت آب منطقه کهگیلویه و بویراحمد می‌گوید، شاخص ای. سی رودخانه زهره قبل از احداث سد چمشیر بیشتر از سه هزار بوده است، اما حالا به ۲۰۱۸ رسیده است، بنابراین وضعیت این شاخص بهتر است و حجم آب رودخانه در وضعیت بهتری قرار دارد. به گفته او، رودخانه زهره در جریان است و براساس آمار‌ها و گزارش‌ها، پس از احداث سد چمشیر، رهاسازی آب رودخانه و میزان آب رودخانه در پایین‌دست بیش از میزانی بوده که رودخانه در سال‌های گذشته در این زمان از سال آب داشته است.

حالا محیط‌زیست استان هم این گفته را تایید می‌کند. رحمت‌الله جهانشاهی، معاون نظارت و پایش محیط‌زیست استان کهگیلویه و بویراحمد به هم‌میهن می‌گوید که پایش‌های کیفیت آب سد و رودخانه زهره به‌صورت روزانه انجام می‌شود: «از زمانی که آبگیری سد شروع شد، پایش‌ها هم به صورت روزانه صورت می‌گیرد. علاوه بر پایش‌های محیط‌زیست، یک طرح مربوط به مطالعات کیفیت سد را به شرکتی دیگر سپردیم که مستقل از سازمان آن را انجام دهد.»

او درباره نتایج این پایش‌ها هم توضیح می‌دهد و می‌گوید: «تا امروز کیفیت آب مخزن، مشکل خاصی نداشته و قابل‌قبول در نظر گرفته می‌شود. درواقع شاخص ای. سی در مخزن تا ۲۵۰۰ به دست آمده که قابل‌قبول است. این شاخص را همیشه برای مخزن سد داشتیم و امسال هم باتوجه به باران‌های مناسب زمستان، سیلاب باکیفیتی وارد این محدوده شد.»

جهانشاهی ادامه می‌دهد: «ما یک زون (نقطه) شوری در فاصله ۲۲ کیلومتری از محل تلاقی رودخانه زهره با مخزن سد داریم، اما این نقطه شور باتوجه به ذخیره آورد ناشی از سیلاب تعدیل می‌شود و پایش‌های روزانه هم آن را تایید می‌کند. زمانی که حجم آب مخزن افزایش پیدا می‌کند، شاخص ای. سی هم کاهش می‌یابد و درمجموع تا امروز نگرانی خاصی از بابت کیفیت آب مخزن نداشته‌ایم.»

معاون نظارت و پایش محیط‌زیست این استان به وضعیت کیفیت آب خروجی سد هم اشاره می‌کند: به غیر از مخزن سد، بحث دبی خروجی تحتانی سد - حجم آب جابه‌جاشده از یک مقطع مشخص- هم مطرح است. اراضی کشاورزی که در پایین‌دست سد مخصوصاً در شهرستان هندیجان وجود دارد، با آب همین سد آبیاری می‌شوند. طبق پایش‌های ایستگاه‌های متفاوت خروجی تحتانی سد، یعنی محدوده‌هایی با هزارمتر، چهارهزار متر و پنج‌کیلومتر فاصله از دریچه تحتانی سد، شاخص ای. سی بین ۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ به‌دست آمده است. در هندیجان به‌دلیل برداشت زیاد آب، دِبی آن کاهش پیدا کرده است و همین موضوع می‌تواند احتمال شوری آب را افزایش دهد. بحث ما روی آنیون‌ها و کاتیون‌ها در لایه‌های عمقی مخزن سد بوده است. باتوجه به سازند گچساران که آهکی است که روی شوری آب تاثیرگذار است، در لایه‌های پایین مخزن سد تجمع املاح داشتیم، اما تا الان درمجموع مشکل نگران‌کننده‌ای درباره شوری آب مخزن سد نداشته‌ایم.

میزان شاخص ای. سی رودخانه «زهره» در بازه زمانی اسفند ۱۴۰۱ تا آذر ۱۴۰۲

او اضافه می‌کند که درحال‌حاضر وسعت این اراضی به سبب وجود سد افزایش پیدا کرده است و ازسوی‌دیگر باتوجه به افزایش اراضی منطقه، احتمالاً آب‌راه‌های کشاورزی و فعل و انفعالات آن روی شوری آب منطقه تاثیر بگذارد. علاوه بر این با توجه به اینکه در تابستان آبگیری سد انجام نمی‌شود و خبری از سیلاب نیست و علاوه بر آن بحث تبخیر آب هم مطرح می‌شود، این امکان وجود دارد که شوری آب رودخانه افزایش پیدا کند. بااین‌حال این میزان شوری در تابستان سال قبل نگران‌کننده نبود و امیدواریم این روند ادامه داشته باشد.