وضعیت فوق بحرانی‌آب در تهران

اقتصاد۲۴-شرایط از زنگ خطر یا هشدار خشکسالی استان تهران فراتر رفته و استان به مرحله خشکی رسیده است و تداوم این وضعیت توان تولیدات کشاورزی تهران را کاهش داده و زندگی در بسیاری از مناطق تهران را غیرممکن می‌کند. بررسی هر چه بیشتر آمار‌های صنعت آب استان تهران از وضعیت «فوق بحرانی» آب خبر می‌دهند. وضعیتی که بخش بزرگ آن به دلیل سیاست‌های غلط حکمرانی آب در بخش کشاورزی و صنایع آب‌بر است. بر اساس آمار ارایه شده توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران، از سال آبی ۱۳۹۸-۱۳۹۷ از تعداد چاه‌های عمیق استان تهران کاسته شده، اما چاه‌های نیمه عمیق در یک بازه تقریبا ۱۵ ساله ۳۰ درصد رشد کرده است.

به‌طوری که تعداد چاه‌های نیمه عمیق از ۲۶ هزار و ۷۰۷ حلقه در سال آبی ۱۳۸۶-۱۳۸۵ به ۳۴ هزار و ۵۶۰ حلقه در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ رسیده است. همچنین آمار حاکی از آن است که با توجه به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، میزان آب برداشتی در این دوره زمانی از حدود ۱۹۳ میلیون مترمکعب به ۱۶۰.۸ میلیون مترمکعب رسیده و در واقع حدود ۱۵ درصد کاهش پیدا کرده است.

از سوی دیگر با افزایش تعداد چاه‌های حفر شده در استان تهران و افت آب‌های زیرزمینی، نقش و تعداد قنات‌ها و چشمه‌ها که روزگاری تنها منبع تامین آب بودند نیز کاهش یافته است. همچنین از سال آبی ۱۳۹۸-۱۳۹۷ مقدار تخلیه منابع آب زیرزمینی استان تهران در تمامی منابع ثابت بوده است، به این معنی که منابع آب زیرزمینی به حداکثر ظرفیت آبدهی خود رسیده و ظرفیت تخلیه اضافی را ندارد.

آن‌گونه که معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران گزارش داده، با افزایش فشار بر منابع آبی زیرزمینی، به تدریج سطح آب در چاه‌ها با افت قابل توجهی مواجه شده و کیفیت آب در چاه‌ها، کاهش یافته و برخی چاه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها خشک می‌شوند و نیاز به جابه‌جایی برای چاه‌ها پیش می‌آید که از حیث پدیده فرونشست زمین خطرناک است. آن‌گونه که سازمان جهاد کشاورزی استان تهران می‌گوید ۱.۲ درصد از اراضی کشاورزی کشور در این استان است و ۷ میلیون تن (۶ درصد) محصولات کشاورزی ایران در تهران تولید می‌شود. همچنین این استان در تولید ۱۴ محصول کشاورزی و دامی رتبه‌های یک تا چهارم کل کشور را به خود اختصاص داده است.

البته باید توجه داشت که استمرار میزان تولید نیز بستگی مستقیمی به حفظ کاربری اراضی دارد، چراکه صاحبان زمین‌های بایر معتقدند به دست آوردن محصول کم از زمین‌های دیمی یا نامرغوب از لحاظ اقتصادی به صرفه نبوده و اقدام به تغییر کاربری به صورت مجاز یا غیرمجاز برای کسب درآمد بیشتر می‌کنند. چنانکه سازمان اراضی کشور گزارش داده که در سال ۱۴۰۱ استان تهران دارای بیشترین مورد شناسایی شده تغییر کاربری غیرمجاز بوده است. در استانی مانند تهران همزمان با افزایش جمعیت، الگو‌های کاربری زمین تغییر می‌کند. با افزایش خشکسالی و کاهش پوشش گیاهی از وسعت مراتع و اراضی کشاورزی کاسته شده و شاهد تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی خواهیم بود.

بیشتر بخوانید:اینفوگرافی/ بحران آب کدام کشور‌ها را تهدید می‌کند؟

در واقع خشکسالی اقلیمی و به دنبال آن عدم تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، باعث کاهش سطح زیر کشت زراعت آبی، باغات و زمین‌های بایر شده و باعث می‌شود مراتع خوب به مراتع متوسط و ضعیف شده تبدیل و کشاورز تصمیم به تغییر کاربری زمین بگیرد که بسیاری از آن‌ها به صورت غیرمجاز انجام می‌گیرد. تغییر کاربری‌های غیرمجاز اراضی کشاورزی علاوه بر نابودی زمین‌های کشاورزی تهدیدی بر خودکفایی غذایی، افزایش بیکاری در جوامع روستایی و افزایش مهاجرت‌ها از روستا به شهر را هم به دنبال خود دارد.

قیمت آب واقعی نیست

یکی از چالش‌های بحران آب در بخش کشاورزی، واقعی نبودن قیمت آب است. موضوعی که به تقاضای زیاد آب در بخش کشاورزی منجر شده. اختلاف زیاد میان قیمت اقتصادی آب و قیمت عرضه فعلی آن، به برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، عمق دادن و حفر چاه‌های غیرمجاز شدت بخشیده است. آب یک کالای عمومی و غیرانحصاری است و منع کردن افراد از مصرف آن از حیث سیاسی و اجتماعی دشوار و هزینه‌بر است. هزینه جلوگیری از برداشت آب توسط کسانی که اجازه برداشت از منابع آب سطحی و زیرزمینی را ندارند معمولا بسیار بالاست. بنابراین آب یک کالای غیرانحصاری به حساب می‌آید. رایج‌ترین دیدگاه برای محدودسازی استخراج آب، طراحی و اجرای یک سیستم عملیاتی قیمت‌گذاری آب است که استفاده از آب را برای مصرف‌کنندگانی که بهره‌وری اقتصادی کمی دارند توجیه‌ناپذیر می‌کند

بیشتر بخوانید:هشدار مرکز پژوهش‌های مجلس درباره آب؛ منابع آبی برای خودکفایی نداریم

توهم فراوانی آب

کمبود اقتصادی آب نتیجه سرمایه‌گذاری ناکافی یا ناکارآمد در زیرساخت‌هاست که توزیع نامناسب آب در بین بخش‌های مختلف مصرفی را به همراه داشته است. کمبود سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌ها می‌تواند موجب محدودیت در دسترسی به آب سالم و مطمئن حتی در مکان‌هایی شود که کمبود فیزیکی آب ندارند. دسترسی نامناسب به آب می‌تواند در نتیجه ناپایداری در تامین منظم آب به دلیل نبود زیرساخت کافی یا سوءمدیریت در بهره‌مندی مصرف‌کنندگان از آب رخ دهد.

کمبود آب همچنین می‌تواند نتیجه یک تحول اجتماعی به عنوان مثال رواج سبک زندگی مصرف‌گرایانه و بیش مصرفی آب و رفتار‌های ناشی از توهم فراوانی آب باشد. در شهر‌های بزرگ نظیر تهران که سرمایه‌گذاری زیادی برای تنوع‌بخشی به منابع تامین آب آن‌ها صورت گرفته، نمونه رفتار‌های ناشی از توهم فراوانی آب مشاهده می‌شود.

شعار خودکفایی را کنار بگذاریم

در بسیاری از کشور‌های پیشرفته برعکس کشوری مانند ایران، مصرف آب در بخش صنعت بین ۴۰ تا ۶۰ درصد است. یعنی بیشترین مصرف آب این کشور‌ها به صنعت معطوف شده است، چراکه ارزش افزوده بالاتری دارد. در شرایط فعلی شاید بهتر باشد برخی شعار‌های خودکفایی در تمامی محصولات کشاورزی را کنار گذاشته و بر اساس منابع آب میزان تولیدات را مشخص کنیم. واردات برخی محصولات کشاورزی به مثابه وابستگی نبوده و در راستای مدیریت منابع آب است.

تهران دیگر ظرفیت جمعیت جدید را ندارد

در حال حاضر استان تهران بیش از ۱۴ میلیون جمعیت را در خود جای داده است که به حجم بالایی از آب برای مصرف نیاز دارند. از طرفی استقرار طیف وسیعی از فعالیت‌ها در سطح استان باعث شده تا نیاز به منابع آبی بیش از پیش تشدید شود. با توجه به روند افزایشی جمعیت تهران و همچنین کاهش نزولات جوی و نیاز مبرم به افزایش برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی باید گفت که این استان دیگر تحمل افزایش جمعیت را بیش از این نخواهد داشت. عدم اجرای صحیح برنامه‌های مربوط به آمایش سرزمین باعث رشد لجام‌گسیخته جمعیت استان تهران و به خصوص شهر تهران شده است. علاوه بر مشکلات متعدد افزایش جمعیت، تامین آب مصرفی ساکنان استان تهران دچار مشکل شده و در حالت اضطرار قرار گرفته است.