عبدالله بن طاهر کیست؟/ سومین فرمانروای دودمان طاهری

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: عبدالله بن طاهر یکی از برجسته‌ترین فرمانروایان سلسله طاهریان بود. او پس از برادرش طلحه بن طاهر، حاکم خراسان شد و دوران حکومتش را می‌توان دوره‌ی شکوفایی طاهریان دانست.

زندگینامه عبدالله بن طاهر

فرزند طاهر بن حسین بن مصعب بن زریق ازموالی طلحه الطلحات بود. عبدالله در سال ۷۹۶ میلادی بدنیا آمد، قبلاً عبدالله حکومت نواحی جزیره «بین النهرین» شام، مصر و افریقیه را به‌عهده داشت و به‌دنبال وفات طلحه بن طاهر، مأمون خلیفه عباسی در سال ۸۲۷ میلادی سرزمین‌های شرقی خلافت را به عبدالله سپرد. وی درنیشاپور مرکز حکومت خراسان تا روزگار معتصم و آغـاز خلافت واثـق حاکم بود. عبدالله دربرابر قیام با یک خرم دین وخوارج در نیشاپور جنگیده و عصیانگران را سرکوب کرد و بعد دربرابر مازیار بن قارون که درطبرستان بپا خاسته بود، شتافت. او را اسیر کرد و نزد خلیفه عباسی معتصم فرستاد. عبدالله فرزند طاهر مرد عالم و فاضل و ادب دوست کریمی بود.

فرزندان عبدالله بن طاهر

عبدالله بن طاهر دارای ده پسر بود که در ادامه ذکر خواهد شد و علاوه بر آن، برخی از فرزندان وی در کودکی وفات یافتند که شاعران برای تسکین خاطر عبدالله، اشعاری را در این زمینه سرودند.

•    محمد که حکومت بغداد را در سال ۸۵۱ میلادی بر عهده گرفت.

•    عبیدالله که از شعرای بزرگ عصر خویش بود و در سال ۹۱۲ میلادی وفات یافت.

•    مصعب که در سال ۸۷۱ میلادی در بادغیس حضور داشته است.

•    حسین که در سال ۸۶۲ میلادی در هرات سکونت داشته است.

•    طاهر که در سال ۸۴۴ میلادی با مرگ پدر، حکومت را در دست گرفت و در سال ۸۶۲ میلادی وفات یافت.

•    طلحه

•    سلیمان که حکومت بغداد را در سال ۸۶۸ میلادی بر عهده گرفت.

•    احمد

•    ابوالعباس عبدالعزیز که شاعر بود و شابشتی، روایتی را از او نقل کرده است.

•    علی که به روایت تاریخ جرجان، در جرجان درگذشت و جنازه وی برای تدفین در مقبره خانوادگی طاهریان، به خراسان حمل شد.

پادشاهی عبدالله بن طاهر

عبدالله بی طاهر سومین فرمانروای دودمان طاهری با مرگ ناگهانی برادرش طلحه، از طرف مأمون عباسی جانشین برادر شد، اما چون عبدالله سرگرم فرونشاندن ناآرامی‌های سرزمین‌های عربی بود برادر دیگرش، علی به جای او بر خراسان حکومت می‌راند. وی پیش از آن که در ۸۳۰ میلادی رهسپار خراسان شود، چند وقتی والی شام و مدتی نیز والی مصر بود. عبدالله در ۸۲۴ میلادی شورش نصر بن شبث عقیلی، از هواداران امین، را در حلب فرونشاند و او را دستگیر کرد و در ۸۲۵ میلادی در مصر به فرونشاندن فتنه دیرپای عبدالله بن سری اهتمام کرد. 

در ۸۲۹ میلادی مأمون وی را مأمور جنگ علیه بابک خرم دین کرد و دیری نگذشت که او را به جنگ خوارج خراسان فرستاد. بزرگ‌ترین خطری که موقعیت عبدالله را در ایران تهدید می‌کرد از ولایات کرانه جنوبی دریای مازندران بود. در ۸۴۱ میلادی مازیار پسر قارن را که از پرداخت خراج به طاهریان سرباز می‌زد دستگیر کرد و به بغداد فرستاد. عبدالله قدرتمندترین امیر طاهری بود. وی در نزد مأمون چندان عزیز و ارجمند بود که می‌گفتند خلیفه او را، چون فرزند خود می‌شمرد. او را به گشاده دستی و دانش دوستی ستوده‌اند و، چون درگذشت شعرا اشعار فراوانی در سوگ او سرودند.

نبرد عبدالله بن طاهر با خوارج

ورود عبدالله بن طاهر به خراسان مقارن با تاخت‌وتاز خوارج در آن ناحیه بود، چنان‌که در سراسر این سرزمین پراکنده بودند و در نیشابور و پیرامون آن حضور داشتند. عبدالله پس از انتقال مرکز حکومت خویش از مرو به نیشابور و همجواری با این گروه، نبرد‌های پیاپی را بر علیه آنان در پیش گرفت و با قتل بسیاری از آنان، نظم و آرامش را بر خراسان حاکم گرداند. عبدالله به رغم درگیری دائمی با خوارج سیستان، موفقیت‌های چشمگیری در خراسان به دست آورد، چنان‌که در زمان حکومت وی بر خراسان، ردپایی از تحرکات خوارج در آن سرزمین مشاهده نمی‌شود.

رُکود کشاورزی و افزایش ناامنی که معلول تحرکات خوارج بود، هراسی را بر روستاییان مسلط می‌گرداند که موجبات همکاری آنان با خوارج و گسترش دعوتشان در میان آنان را فراهم می‌آورد. عبدالله با اقدامات و اصلاحات خود در خراسان، رونق را به کشاورزی آن سرزمین بازگرداند و بدین طریق، ریشه فعالیت‌های این گروه در میان روستاییان را خشکاند. اما دامنه این اقدامات عبدالله به سرزمین‌های همجوار از جمله سیستان کشیده نشد و همین امر مشکلات بسیاری را برای طاهریان در سرزمین سیستان، در سال‌های پس از عبدالله به ارمغان آورد.

مبارزه عبدالله بن طاهر با قیام مازیار

قدرت یابی مازیار و آغاز مخالفت با وی از دیگر جنبش‌هایی که حکومت عبدالله بن طاهر را با خطرات جدی مواجه ساخت، قیام مازیار بن قارِن از خاندان کارِنوَندیان بود. با توصیه منجم خلیفه، مازیار به منظور آرام کردن اوضاع طبرستان، فرمان حکومت آن سرزمین را در سال ۸۲۳ میلادی از مأمون دریافت کرد. مازیار در مدتی کوتاه، موفق به جذب یاران زیادی برای خود شد و در سال ۸۲۵ میلادی در برابر شاپور پسر شهریار پسر شروین از خاندان باوَندیان به پیروزی رسید.

افزایش قدرت مازیار و اعمال افسارگسیخته او در طبرستان که نتیجه قدرت رو به ازدیادش بود، موجبات رنجش و مخالفت تعدای از بزرگان را فراهم کرد. آنان نیز به همین علت، در سال ۸۳۰ میلادی شکایت خود از مازیار را در طی نامه‌ای به مأمون اعلام داشتند. در پی این اتفاق، مازیار توسط مأمون به بغداد فرا خوانده شد، اما وی به بهانه مقابله با دیلمیان، از اطاعت این فرمان سر باز زد. در زمان مأمون، مازیار با وجود اظهار مخالفت و سرکشی در طبرستان، با پرداخت خراج، حفظ ظاهر کرده و بر علیه خلیفه وقت به طغیان آشکار روی نیاورد.

مرگ عبدالله بن طاهر

عبدالله در سال ۸۴۵ میلادی درگذشت. با مرگ او، دوران اوج طاهریان به پایان رسید. جانشینانش نتوانستند قدرت او را حفظ کنند و در نهایت طاهریان در سال ۸۷۲ میلادی توسط صفاریان سرنگون شدند.

میراث عبدالله بن طاهر

• الگوی حکمرانی عادلانه: بسیاری او را به عنوان یکی از بهترین حاکمان خراسان در دوران اسلامی می‌شناسند.

• تقویت دیوانسالاری ایرانی: او به توسعه‌ی سیستم اداری ایران پس از اسلام کمک کرد.

• حمایت از فرهنگ و ادب: در دوره‌ی او، بستر مناسبی برای رشد شاعران، نویسندگان و دانشمندان فراهم شد.