نگرانی‌های تهران درمورد تحولات قفقاز

اقتصاد ۲۴-با گذشت نزدیک به یک سال از پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در اقلیم قره باغ، به نظر نمی‌رسد منطقه قفقاز آماده ورود به مرحله استقرار طولانی مدت باشد. توافق صلحی که با نظارت ترکیه و روسیه به امضا رسید، توانست به جنگ بین دو کشور پایان داده و برای اولین بار امکان توافق صلحی بین باکو و ایروان را فراهم کرد، با این حال، تنها عوامل داخلی این درگیری حل شد و عوامل خارجی موثر در آن نادیده گرفته شد. سه دولت منطقه‌ای در این مساله دخیل هستند، روسیه، ترکیه و ایران. در حالی که مسکو و آنکارا در سال گذشته پایان جنگ را رهبری کردند و با نیرو‌های حفظ صلح در قره باغ مشارکت نمودند، تهران خود را در این معادله ژئوپلتیک جدید در حاشیه یافت. این احساس ایران زمانی افزایش یافت که شاهد گسترش روابط بین اذربایجان و اسرائیل بود. به گزارش «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده است: در حین جنگ بین ارمنستان و اذربایجان ایران در اظهار حمایت علنی از ارمنستان تردید داشت. با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، ایران به دنبال مقاومت در برابر معادله ژئوپلتیک جدیدی است که با حضور اسرائیل در مرز‌های شمالی این کشور، در حال شکل گیری است. با اینکه با توجه به رابطه بین باکو و تل آویو، نگرانی ایران از عامل اسرائیل معقول به نظر می‌رسد، اما این مساله تازه‌ای نیست و تهران از سال‌ها پیش معتقد است که تل آویو از رابطه با باکو برای جاسوسی علیه ایران استفاده می‌کند. علنی شدن دوباره این نگرانی در زمان حاضر، نشان دهنده تمایل ایران برای شکست دادن تحولی است که آن را تهدیدی برای نفوذ خود می‌داند، نه تنها در جنوب قفقاز، بلکه در دولت‌های آسیای میانه.

بیشتر بخوانید: نظامی‌ها در قفقاز به خط شدند

پس از شکست ارمنستان، آذربایجان ۱۳۰ کیلومتر از مرز‌های خود با ایران را باز پس گرفت که در دهه نود توسط ارمنستان اشغال شده بود. همانطور که اذربایجان بخشی از راه اصلی ارتباطی ایران و ارمنستان را پس گرفت، که مسیر تجاری مهمی به سمت دریای سیاه و روسیه نیز محسوب می‌شود. گذشته از این، تصمیم اذربایجان برای تعیین عوارض بر کانتینر‌های حامل کالا به ارمنستان، موجب برانگیخته شدن خشم تهران شد، تا در مقابل، در مرز‌های خود با اذربایجان رزمایش‌های نظامی انجام دهد.

سپس این اختلاف بعد منطقه‌ای به خود گرفت و ترکیه هم از انجام رزمایش‌های نظامی با اذربایجان خبر داد. برگزاری رزمایش‌های ایران به دنبال آموزش‌های نظامی ترکیه، پاکستان و اذربایجان در باکو که در تاریخ دوازدهم سپتامبر اتفاق افتاد، تصادفی نیست.

به حاشیه رفتن ایران در معادله جدید قفقاز، باعث نگرانی این کشور شد، چرا که از یک سو شاهد افزایش نفوذ ترکیه است که می‌تواند از طریق مسیر نخجوان-اذربایجان دولت‌های ترک زبان در اسیای میانه را به یکدیگر ارتباط دهد و از سوی دیگر، ایرانی‌ها نگرانند این مسیر، تجارت آن‌ها با ارمنستان را ضعیف کرده و نفوذشان در دولت‌های ترک زبان اسیای میانه را کاهش دهد. از این رو، ایران در مقایسه با دستاورد‌هایی که ترکیه و روسیه داشته اند، خود را بازنده این تحولات می‌داند.

انچه دغدغه ایران را دو چندان می‌کند، تلاش ارمنستان برای حل اختلاف تاریخی اش با اذربایجان و گشودن آسمان ارمنستان به روی اذربایجان است. همچنانکه اخیرا نخست وزیر ارمنستان پیام‌هایی را در مورد تمایلش برای عادی سازی روابط با ترکیه ارسال کرده است.

بیشتر بخوانید: روسیه برای روابط ایران و همسایگان شمالی تصمیم گرفت/ تشکیل گروه۳+۳

دغدغه‌های تهران تنها به موضوع در حاشیه قرار گرفتن منحصر نمی‌شود، بلکه رقابت بر سر خطوط انتقال انرژی نیز از نگرانی‌های ایران است. از سال ۱۹۹۴، شرکت بریتیش پترولیوم بیش از هفتاد میلیارد دلار صرف طرح‌های توسعه انرژی و انتقال آن از طریق اذربایجان کرد.

تقویت روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه با دولت‌های ترک زبان، می‌تواند در آینده موجب توسعه خط باکو-تفلیس-جیحان شده و نفت و گاز ترکمنستان را هم شامل شود. این خط می‌تواند یک رقیب جدی برای خطوط انتقال انرژی ایران باشد که از میدان پارس جنوبی ایران به سمت اروپا و کشور‌هایی مثل عراق، سوریه و لبنان امتداد دارد.

به دنبال رزمایش‌های ایران، وزیر خارجه این کشور به مسکو رفت تا بتواند حمایت روسیه و ایستادگی آن در کنار تهران در جریان معادله ژئوپلتیک جدید را جلب کند، بویژه آنکه روسیه هم از نقشی که ترکیه در حیاط خلوت روسیه در حال ایفای آن است، راضی نیست. عبداللهیان در این سفر بوضوح گفت که کشورش اجازه ایجاد تحولات ژئوپلتیک و تغییر نقشه در منطقه قفقاز را نمی‌دهد.

بیشتر بخوانید: دیوار‌های سیمانی نمی‌توانند امنیت مرز‌های شیشه‌ای را تامین کند

این جهت گیری ایران به اضافه افزایش تنش‌های آن با اذربایجان، منعکس کننده تلاش ایران برای ایجاد یک میدان درگیری جدید در منطقه است. اما روسیه تکرار کرد اولویت آن، جمع بین ترکیه، ایران، اذربایجان، ارمنستان و گرجستان در کنار یکدیگر و در راستای یک همکاری منطقه‌ای است. مسکو نشان داد که تمایلی به شکل گیری یک درگیری دوباره در منطقه ندارد.

با اینکه ترکیه به دلیل حساسیت روابط خود با ایران، در اعلام حمایت علنی خود از اذربایجان در جریان اختلاف آن با ایران خودداری می‌کند، اما آنکارا هرگز باکو را تنها نخواهد گذاشت. همزمان، ترکیه می‌خواهد دستاورد‌های خود در جنگ قره باغ را به یک نفوذ استراتژیک طولانی مدت تبدیل کند. پیش از این، اردوغان پیشنهاد ایجاد یک همکاری شش جانبه بین دولت‌های منطقه را داده بود تا از خشم ایران بکاهد، اما به نظر می‌رسد تحقق این پیشنهاد در زمان فعلی دور از دسترس بوده و نیازمند بررسی اختلافات دو جانبه بین این دولت‌ها پیش از حاضر شدنشان بر سر یک میز است. یک مشکل تاریخی بین اذربایجان و ایران و همچنین اذربایجان و ارمنستان وجود دارد، همانطور که همین شرایط بر روسیه و گرجستان منطبق است؛ بنابراین در این شرایط بعید است که در مدت کوتاهی شدت تنش‌ها بین باکو و تهران کاهش یابد و همچنین به نظر نمی‌رسد آتش رقابت منطقه‌ای بین تهران و آنکارا در قفقاز خاموش شود.