سد ژاوه؛ ذخیره‌گاه آب یا فاضلاب؟

سد «ژاوه»؛ ذخیره‌گاه آب یا فاضلاب؟

اقتصاد۲۴-«در یک آبخیز کوچک یا در یک زیرحوضه که چند سد بزرگ در آن وجود دارد، سد تازه‌ای تصویب می‌شود، درحالی‌که «سیمای مصرف» نشان می‌دهد، آبی پشت سد جمع نخواهد شد، مگر فاضلابِ شهر‌ها و روستا‌های بالادست.» این داستان سد ژاوه است که پس از ۱۶ سال، دولت می‌خواهد بالاخره آن را آبگیری کند و همین‌طور نوشتاری صریح که گزارشی از سوی شورای سیاست‌گذاری آب و خاک کمیسیون آب و کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی سنندج آن را اعلام کرده است. «سد ژاوه» در کردستان، در حالی قرار است آبگیری شود که چندین گزارش علمی از نهاد‌های دانشگاهی و مکاتبات میان دستگاه‌های اجرایی مرتبط وجود دارد که سرریز فاضلاب به‌جای آب را، حداقل طی ۱۰ سال گذشته گوشزد کرده‌اند. بااین‌حال، سد ژاوه براساس مصوبه‌ای ملی ساخته شده، اما رفع آلودگی‌های آن به‌عهدۀ استان گذاشته شده است. این درحالی‌است که چهار منبع آلاینده که از نخستین مطالعات شناسایی شده بود، همچنان با آلایندگی بالا، سلامت آب احتمالی در «ژاوه» را با آلودگی‌های انسانی و حیوانی تهدید می‌کنند.

انتشار خبر آبگیری سد ژاوه، یک‌بار دیگر موضوع آلودگی این سد را مطرح کرد. سدی که با هدف برداشت آب از مخزن ۴۰ میلیون مترمکعبی آن برای مصارف کشاورزی و صنعت سنندج و انتقال۲۲۰ میلیون مترمکعب آب به دشت‌های قروه و دهگلان احداث شد.

این سد قرار بود در سال ۱۳۹۲ آبگیری شود، اما مسئولان وقت با عنوان ریخته‌شدن فاضلاب و سایر مواد آلاینده به رودخانۀ گاوه و قشلاق و تکمیل‌نشدن تصفیه‌‎خانۀ سنندج، آبگیری را متوقف کردند. در سال ۱۳۹۴، تصفیه‌خانه افتتاح شد، اما عنوان شد حجم فاضلاب ورود افزایش یافته و تصفیه‌خانۀ موجود فقط ظرفیت تصفیۀ بخشی از فاضلاب سنندج را دارد. در زمان شروع ساخت سد ژاوه در سال ۱۳۹۸، میزان آلایندگی رودخانۀ گاوه‌رود کمتر از ۳ درصد عنوان شده بود، اما تا سال ۱۳۹۹ این رقم به ۳۴ درصد افزایش یافت و عملاً آبگیری سد را تحت‌تأثیر قرار داد. این درحالی است که قرار بود با اقدام‌هایی مانند تکمیل تصفیه‌خانۀ سنندج، میزان آلودگی اولیه در رودخانه کاهش یابد. حالا یک‌بار دیگر موضوع آبگیری این سند بدون اعلامی از وضعیت منابع آلایندۀ آن به میان آمده است و شاید فقط تغییر دولت وقفۀ کوتاهی در انجام آن ایجاد کرده باشد.

همۀ گزارش‌ها دال بر آلودگی است

موضوع آبگیری سد درحالی مطرح است که براساس گزارش‌های رسمی موجود از منابع دولتی و دانشگاهی، مانند گزارش «وضعیت آلاینده‌های ورودی به مخزن سد ژاوه»، تهیه‌شده از سوی شرکت آب منطقه‌ای کردستان، گزارش «آبگیری سد مخزنی ژاوۀ سنندج و پیامد‌های آن»، تهیه‌شده از سوی کمیتۀ آب، شبکۀ ملی جامعه و دانشگاهِ دانشگاه کردستان، مقالۀ علمی‌پژوهشی «ارزیابی پراکنش باکتری‌های شاخص در سرشاخه‌های رودخانۀ قشلاق و گاوه‌رود»، تهیه‌شده از سوی پژوهشکدۀ اکولوژی دریای خزر، مؤسسۀ تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همچنین گزارش نشست مشترک اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی سنندج و دانشگاه کردستان، طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ نشان می‌دهد: «حتی با فرض ارتقاء تصفیه‌خانۀ آب شهر سنندج، بخش عمده‌ای از پساب‌ها و آلاینده‌ها در رودخانه جاری خواهند شد.

ازاین‌رو، حجم عظیمی از مواد آلاینده و ترکیبات فسفر و نیترات، وارد مخزن سد ژاوه پس از آبگیری خواهد شد. چنین سناریویی به‌عنوان یک بحران محیط‌زیستی در آینده تلقی می‌گردد که امکان سکونت در این محدوده‌ها را مختل خواهد ساخت؛ بنابراین آبگیری سد در شرایط کنونی، به‌معنی ذخیرۀ فاضلاب است و نه‌تن‌ها نمی‌تواند هزینه‌های ساخت سد ژاوه و بلااستفاده‌بودن آن را توجیه کند، بلکه به خلق بحران بزرگ‌تری دامن خواهد زد.» آخرین مطالعه بر آبگیری سد ژاوه، «مدل‌سازی کیفی رودخانه‌ها»، مطالعه‌شده از سوی شرکت آب منطقه‌ای کردستان در سال ۱۴۰۲ است. این مطالعه نیز تأیید می‌کند که حجم مخزن سد ژاوه در رقوم نرمال، حدودا ۶۵ میلیون مترمکعب است که منابع آبی تأمین‌کنندۀ آن، رودخانۀ گاوه‌رود با سهم تقریبی ۵۲ درصد و سهم آلایندگی آن نیز در رودخانۀ ژاوه‌رود ۳۴ درصد است که عمدتاً ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، روستایی و دام و طیور است. منابع تأمین‌کنندۀ دیگر با سهم ۴۳ درصد از آورد سد ژاوه، رودخانۀ قشلاق بوده که با طول ۴۵ کیلومتر از پایاب سد قشلاق شروع شده و در مجاورت آن باغات و اراضی کشاورزی گسترش یافته است.

همچنین این رودخانه به‌واسطۀ عبور از شهر سنندج و نواحی منفصل شهری و روستا‌های مجاور با آبراهه‌ها و مجاری سطحی منتهی رودخانه، حامل جریانی از آلاینده‌هاست. سهم آلایندگی رودخانۀ قشلاق برای سد ژاوه، معادل ۶۶ درصد بوده که از این ۶۶ درصد، ۴۵ درصد آن مربوط به تصفیه‌خانۀ فاضلاب و شیرابۀ زباله است: «تصفیه‌خانۀ فعلی سنندج، در شرایط فعلی نه از نظر کمی (به‌دلیل حجم قابل‌توجهی از وجود جریان بای‌پس و تخلیۀ فاضلاب خام به رودخانه) و نه از نظر کیفی (عدم حذف فسفر و نیتروژن)، شرایط لازم و کافی را برای آبگیری سد ژاوه مهیا نکرده است. هیچ اقدامی در مورد ساماندهی فاضلاب، مدیریت فضولات حیوانی و دفع بهداشتی زباله‌های انسانی روستا‌های واقع در حوضۀ آبریز سد ژاوه نشده است و آلایندگی همۀ روستا‌های مذکور، عمدتاً از طریق مجاری آب‌های سطحی به رودخانه‌های قشلاق و گاوه‌رود سرازیر می‌شود.

خبر‌ها اصلاحی را نشان نمی‌دهند

آنچه در مجموعۀ این گزارش‌ها گفته می‌شود، در خبر‌های رسمی منتشرشده از سوی خبرگزاری‌ها، تا خرداد ۱۴۰۳ قابل پیگیری است. خبرگزاری تسنیم سی‌ویکم خرداد ۱۴۰۳، به نقل از «اقبال حمیدی» مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کردستان، نوشت: «مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کردستان می‌گوید: درحال‌حاضر فاضلاب ۵۶ روستا وارد سد قشلاق و فاضلاب برخی روستا‌ها نیز وارد سد آزاد، محل تأمین منبع آب شرب سنندج می‌شود که باید هرچه سریع‌تر آبفا دربارۀ احداث تصفیه‌خانه اقدام و این معضل را ساماندهی کند. متأسفانه هم‌اکنون در حوزۀ بالادست سد‌های تأمین‌کنندۀ آب شرب استان مشکل داریم. چرا که کردستان یکی از استان‌هایی است که آب شرب شهرستان‌ها را از سد‌ها تأمین کرده و همین، چالش‌هایی را در حوزۀ مدیریت فاضلاب بالادست انسانی روستایی و فضولات دامی ایجاد کرده و به‌عنوان یک مشکل محیط‌زیستی با آن مواجه هستیم.»

بیشتر بخوانید:سفیر پیشین ایران در کابل: «آب» اهرم فشار اسرائیل و آمریکا علیه ایران است

او ادامه داده بود: «اگر در همان زمان طراحی اولیه و ساخت سد‌های استان، فاضلاب روستا‌ها و فضولات دامی مدیریت می‌شد، دیگر شاهد چنین مشکلات کنونی نبودیم که نمونۀ آن را در سد قشلاق سنندج شاهد بودیم که دولت برای اجرای پروژۀ آبرسانی از سد آزاد به تصفیه‌خانۀ سنندج، چه هزینۀ بالایی را متقبل شد. اگر به فکر چاره نباشیم، چالش سد قشلاق نیز پیش‌روی سد آزاد سنندج است. برای جلوگیری از ورود فاضلاب به سد آزاد که محل تأمین‌کنندۀ آب سنندج است، مکاتبات عدیده‌ای با آبفا استان در رابطه با تخصیص اعتبارات از محل مادۀ ۲۳ ملی و استانی انجام داده‌ایم که مصوب و مقرر شده که براساس اولویت‌بندی، فاضلاب روستا‌های در شعاع تأثیرگذار ۱ تا ۲ کیلومتری سد و بعد سایر روستا‌ها را ساماندهی کنند. از آنجا که بیشتر منابع آب شرب استان از سد‌ها تأمین می‌شود و بالادست سد‌ها نیز اراضی کشاورزی، روستا‌ها و تولید فضولات دامی در بحث تغذیه‌گرایی می‌تواند اثرات منفی به‌دنبال داشته باشد، یک چالش است، آمار تعداد کلی روستا‌ها در اختیار آبفا است.»

حمیدی تأیید کرده بود که درحال‌‎حاضر فاضلاب روستا‌ها به‌شکل مستقیم وارد سد قشلاق می‌شوند: «فاضلاب روستای سراب قامیش و ۵ روستای دیگر همچون «تیرگران و عیسی‌در»، به‌صورت غیرمستقیم و سایر روستا‌های حوزۀ تأثیرگذار که بالغ بر ۵۰ روستا هستند، وارد سد قشلاق سنندج می‌شود.

به‌نظر مشکلات تصفیه‌خانۀ سنندج نیز هنوز پابرجاست. اول مرداد امسال، جلسه‌ای در شورای شهر سنندج با عنوان «ضرورت ساماندهی لجن و شیرابه‌های ورودی به تصفیه‌خانۀ شهر سنندج» برگزار شد.

در این جلسه که به بررسی مشکلات تصفیه‌خانۀ سنندج اختصاص داشت، «سیف‌الله رضایی» رئیس کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر سنندج، اعلام کرده بود: «لجن و شیرابۀ پسماند‌هایی که به داخل تصفیه‌خانۀ فاضلاب شهر سنندج ورود پیدا می‌کنند، باید ساماندهی شوند. رفع این آلودگی نیازمند اعتبارات خاصی است. به‌همین‌منظور باید یک جلسۀ فنی تشکیل شده و در آن وظایف شهرداری، ادارۀ آبفا و عوامل اجرایی سد ژاوه برای حل این مشکل تعیین شود. ساماندهی لجن و شیرابه‌های موجود در تصفیه‌خانه، با سلامت و بهداشت جامعه مرتبط است. به‌همین‌دلیل نهاد‌های مسئول باید به وظایف خود در این زمینه به‌صورت جدی عمل کنند.»

درخواست بی‌پاسخ

به‌نظر، اما درخواست اقدام جدی از سوی شورای شهر سنندج، به معنای تعجیل در آبگیری آن از سوی متولیان بخش آب تعبیر شد؛ اگرچه تلاش برای آبگیری این سد بعد از گذشت ۱۶ سال از ساخت آن، ۱۵ اسفند سال گذشته از سوی استاندار کردستان اعلام شده بود. «اسماعیل زارعی کوشا» که در جشنوارۀ جوانان برتر ایران‌زمین سخنرانی می‌کرد، اعلام کرده بود: «۵۰ درصد از مشکلات محیط‌زیستی سد ژاوه، در سفر رئیس‌جمهور به استان با افتتاح تصفیه خانۀ سنندج رفع شد و ۵۰ درصد آن نیز با ساماندهی فاضلاب روستایی و نواحی منفصل شهری، تا نیمۀ اول سال آینده برطرف و این سد آمادۀ آبگیری می‌شود.»

بیشتر بخوانید:نابودی ۱۴۰ محوطه باستانی ایران با آبگیری سد چمشیر

آخرین خبری که در این زمینه (ساماندهی فاضلاب منتهی به ژاوه) منتشر شده است، مربوط به آبان سال گذشته است. آن زمان مدیرعامل شرکت آبفای کردستان، از ابلاغ ۹۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای بخش فاضلاب استان از مصوبات سفر رئیس‌جمهوری به این استان خبر داده بود. «محمد فرهاد» اعلام کرده بود، در دور دوم سفر رئیس‌جمهوری به استان کردستان، مبلغ ۹۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای ساماندهی فاضلاب نواحی منفصل شهری سنندج، روستا‌های بالادست سد ژاوه و تکمیل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهر‌های سنندج، مریوان و دیواندره در نظر گرفته شده و قرار است از سوی دفتر رئیس‌جمهور، این میزان اعتبار ابلاغ شود. به‌منظور حفظ و حراست از سد ژاوه به‌عنوان یک منبع مهم تأمین آب، باید فاضلاب روستا‌های بالادست این سد ساماندهی شود تا هم حفظ و حراست از محیط‌زیست انجام و هم از ورود فاضلاب به کاسۀ سد ژاوه جلوگیری شود که در همین راستا پروژۀ ارتقاء کمی و کیفی تصفیه‌خانۀ فاضلاب شهر سنندج نیز به مبلغ ۵۰۰ میلیارد تومان اجرا شد و در سفر اخیر رئیس‌جمهور به بهره‌برداری رسید که اجرای این پروژه نیز با هدف حفظ سلامت آب سد ژاوه بود.»

او همچنین ادامه داده بود: «با هدف اجرای شبکۀ جمع‌آوری و تصفیه‌خانۀ فاضلاب سنندج و نیز ساماندهی فاضلاب نواحی منفصل شهری سنندج و روستا‌های بالادست سد ژاوه، ۶۰۰ میلیارد تومان منظور شده و به‌زودی ابلاغ خواهد شد. علاوه‌بر این ۶۰۰ میلیارد تومان، ۳۰۰ میلیارد تومان دیگر نیز برای تکمیل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب مریوان و دیواندره و همچنین باقی‌ماندۀ طلب پیمانکار تصفیه‌خانۀ فاضلاب سنندج نیز، از سوی دفتر رئیس‌جمهور قرار است ابلاغ شود.

او «ابراز امیدواری» کرده بود که پس از جذب و هزینۀ این مبلغ به حوزۀ فاضلاب استان، شاهد رشد و ارتقاء چشمگیر شاخص‌های این حوزه باشیم؛ موضوعی که به‌نظر در حد امیدواری ماند. در تماس «پیام ما» برای پیگیری نحوۀ تخصیص، تحقق و البته هزینه‌کرد این اعتبارات از شرکت آب و فاضلاب کردستان، «ادریس شریفی» مدیر روابط‌عمومی این اداره می‌گوید، فعلاً عدد خاصی تخصیص پیدا نکرده، اما در دست اقدام و پیگیری است.»

براین‌اساس، شاید بتوان گفت حداقل از سال ۱۳۹۹، دفعۀ قبلی که دولت تصمیم به آبگیری سد ژاوه داشت، تا اکنون هیچ اقدام مؤثری برای رفع آلودگی‌های جریان‌های آبی که قرار است پشت سد ژاوه ذخیره شوند، انجام نشده است. آنچه گزارش‌های دانشگاه کردستان و سایر پژوهش‌ها تا سال ۱۴۰۳ بر آن اصرار دارند، پیش‌تر یک‌بار از سوی شرکت آب و نیرو هم تهیه و تدوین شد، اما به دست رسانه‌ها نرسید.

منبع: روزنامه پیام ما