چنگیز خان مغول کیست و چرا به ایران حمله کرد؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: چنگیزخان مغول یا تموچین بنیان‌گذار امپراتوری مغول، یکی از بزرگ‌ترین و قدرتمندترین امپراتوری‌های تاریخ جهان بود. او در سال ۱۱۶۲ میلادی در منطقه‌ای که امروز بخشی از کشور مغولستان است، به دنیا آمد و در سال ۱۲۲۷ میلادی درگذشت. چنگیزخان توانست قبایل پراکنده مغول را متحد کند و یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ را تأسیس کرد که از آسیای مرکزی تا شرق اروپا و خاورمیانه گسترش یافت.

زندگینامه چنگیزخان 

تموچین، نام اصلی چنگیزخان است. او در قبیله‌ای به نام بورجیگین متولد شد. او در دوران کودکی با چالش‌های زیادی روبه‌رو شد. پدرش یسوگای بهادر، رئیس قبیله، زمانی که تموچین تنها ۹ سال داشت، مسموم شد و درگذشت. تموچین همراه با دختری از قبیله‌ای دیگر زندگی می‌کرد که قرار بود با وی ازدواج کند. وقتی خبر مرگ پدرش به تموچین رسید، او برای گرفتن جایگاه پدرش به‌عنوان رییس قبیله به آنجا بازگشت، اما نفرات ارشد قبیله او را نپذیرفته و به خانواده‌اش اجازه حضور در میان مردم قبیله را ندادند. به نظر می‌رسد که تموچین از دوران کودکی عطش خونریزی داشته است. او در سن ۱۰ سالگی، در یک نزاع کوچک بر سر غنایم یک شکار، برادرش را کشت.

بیشتر بخوانید: هولاکو خان مغول کیست و چه فتوحاتی داشت؟

در سال ۱۱۷۷ بود که در جریان یک حمله، تموچین توسط مردم قبیله پدرش با نام تایی چیود اسیر شد. آنها او را به یوغ بستند که مانع از آن می‌شد وی بتواند سر یا شانه‌هایش را تکان دهد، اما پاهایش آزاد بودند. تموچین به کمک یکی از نگهبانان خود توانست فرار کند و این موضوع باعث شد نام تموچین بر سر زبان‌ها بیفتد. او بعد‌ها پسر آن نگهبان، چیلاون، را به‌عنوان یکی از ژنرال‌های خود انتخاب کرد. تموچین از همان کودکی برای زنده ماندن و محافظت از خانواده‌اش مجبور به مبارزه و اتخاذ تصمیمات شجاعانه شد. این تجربیات سخت در دوران کودکی، روحیه‌ای قوی و جنگجویی سرسخت در تموچین ایجاد کرد که بعد‌ها در زندگی سیاسی و نظامی او تأثیر عمیقی گذاشت.

اتحاد قبایل مغول

در سال‌های جوانی، تموچین توانست به تدریج قبایل مختلف مغول را با استفاده از سیاست‌های هوشمندانه و نبرد‌های نظامی متحد کند. او از اصول زیر برای اتحاد استفاده کرد:

•    جذب نخبگان قبایل دیگر: تموچین افراد مستعد را از میان قبایل مختلف جذب و به آنها مسئولیت‌های مهم می‌سپرد.

•    تقسیم غنائم به‌طور عادلانه: او با تقسیم منصفانه غنائم جنگی، وفاداری سربازانش را جلب می‌کرد.

•    سرکوب مخالفان: تموچین با قدرت و بدون رحم، مخالفان خود را سرکوب می‌کرد تا قدرت خود را تثبیت کند.

در سال ۱۲۰۶ میلادی، تموچین به‌عنوان چنگیزخان، به معنی «فرمانروای بزرگ»، شناخته شد و رسماً رهبری مغول‌ها را بر عهده گرفت.

گسترش امپراتوری مغول

چنگیزخان با ایجاد ارتشی قدرتمند و استفاده از استراتژی‌های نظامی بی‌نظیر، امپراتوری مغول را به سرعت گسترش داد. از جمله مهم‌ترین فتوحات او عبارتند از:

۱. فتح چین شمالی

چنگیزخان اولین حملات خود را به چین شمالی انجام داد و سلسله جین را شکست داد. این پیروزی نه تنها سرزمین‌های وسیعی را به مغول‌ها اضافه کرد، بلکه منابع مالی و انسانی زیادی را برای توسعه ارتش مغول فراهم کرد.

۲. فتح آسیای مرکزی

او پس از چین، به سمت آسیای مرکزی حرکت کرد و با شکست خوارزمشاهیان، بخش‌های وسیعی از ایران و آسیای میانه را تصرف کرد. این فتوحات به او اجازه داد تا مسیر‌های تجاری مهمی همچون جاده ابریشم را تحت کنترل خود درآورد.

۳. حمله به خاورمیانه و شرق اروپا

نیرو‌های مغول به فرماندهی چنگیزخان و جانشینانش به خاورمیانه، روسیه، و حتی اروپای شرقی حمله کردند و امپراتوری‌هایی مانند کیوان روس و دیگر حکومت‌های محلی را شکست دادند.

آغاز حمله چنگیزخان به ایران

یورش مغولان به ایران در سال ۱۲۱۸ میلادی آغاز شد. چنگیز، مرگ چند بازرگان مغول در ایران را بهانه‌ای برای آغاز جنگ کرد. در حمله چنگیز به ایران، محمد خوارزمشاه که تاب مقاومت نداشت به جزیره آبسکون (واقع در دریای خزر) می‌گریزد و همان‌جا می‌میرد. پسر شجاع او، جلال الدین، در برابر هجوم مغولان ایستادگی می‌کند. چنگیزخان هم در وصف جلال الدین به فرزندان و سپاهیان خود می‌گوید: «از پدر چنین پسر باید». حمله چنگیزخان مغول چنان وحشتناک و بیرحمانه بود که خیابان‌های نیشابور که مهد علم و دانش و نوآوری آن زمان بود، تبدیل به جویبار‌های خون شد و از سر‌های بریده مردان و زنان و کودکان هرم‌هایی ساخته شد و حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.

شکی نیست که نابودی و ویرانی که در حین خیزش دولت مغول در ایران بوقوع پیوست، و قتل‌عام وسیعی که در آن زمان رخ داد، در هزار سال هم ترمیم نخواهد شد، حتی اگر فاجعه دیگری نیز بوقوع نپیوندد.

ویژگی‌های رهبری چنگیزخان

چنگیزخان نه تنها یک فرمانده نظامی بی‌رحم، بلکه یک رهبر سیاسی باهوش بود. برخی از ویژگی‌های او عبارتند از:

۱. سیستم مدیریتی کارآمد: او ساختاری سازمان‌یافته برای اداره امپراتوری مغول ایجاد کرد که شامل قوانین سختگیرانه، سیستم مالیاتی و نظام قضایی بود.

۲. بردباری مذهبی: چنگیزخان با وجود جنگ‌های فراوان، به مذاهب مختلف احترام می‌گذاشت و اجازه می‌داد مردمان تحت سلطه‌اش آزادی دینی داشته باشند.

۳. نوآوری در استراتژی نظامی: ارتش مغول تحت رهبری او به دلیل سرعت بالا، استفاده از کمانداران ماهر و توانایی اجرای حملات غافلگیرانه شهرت داشت.

پسران چنگیزخان

چنگیزخان فرزندان بسیاری از همسران متعدد خود داشت، اما مهم‌ترین آنها چهار پسر با نام‌های جوجی‌خان، جغتای‌خان، اوگتای‌خان، تولی‌خان، از اولین همسرش (که در سنت مغولی مهم‌ترین و بزرگ‌ترین همسران است) بودند. چنگیزخان همچنین زن‌های بسیار داشت ولی مشهورترین ایشان پنج تن بودند، (بورته فوجین، کنجاخاتون، جاکمبو، دختر تایر اورسون و دختر تایانگ‌خان).

چنگیز تمام ممالک مفتوحه را بین پسران و برادرش تقسیم کرد، کار صید و شکار را که در میان مغولان کاری شگرف و پسندیده بود به پسر بزرگش جوجی سپرد. تنفیذ یاسا و یارغو یعنی قضاوت و دادگستری و کیفر گناهکاران را به جغتای داد و امور سپاه را به تولی تفویض کرد و اوکتای را به جانشینی برگزید. بعد از آنکه حدود مملکت وسعت یافت برادرش اوتچکین را به ملک چین فرستاد.

دختران چنگیزخان

چنگیزخان دخترانش را به عقد پسران خانواده‌های بزرگ و حاکم در می‌آورد و سپس دامادهایش را به جنگ می‌فرستاد تا اطمینان داشته باشد که دخترانش در نبود شوهرانشان حکومت کنند. داماد‌های چنگیزخان معمولاً در جنگ‌ها کشته شده و دخترانش ثابت کردند که حکمرانان بهتری نسبت به پسرانش هستند.

چنگیزخان نه تنها در میدان نبرد سربازی بسیار ترسناک و بی‌باک بود بلکه یک مغز متفکر استراتژیک نیز بود که بازی‌هایی بسیار طولانی بازی کرده و ظاهراً فمینیست نیز بود. او هفت یا هشت دختر داشت و وقتی با شاهان کشور‌های متحد ازدواج می‌کردند، زنان قبلی این پادشاهان یا اخراج شده یا قدرت خود را از دست می‌دادند. چنگیز اطمینان حاصل می‌کرد که نه تنها پسران بلکه دخترانش نیز در توسعه بخشیدن به امپراطوری او نقش داشته باشند. در نهایت دختران او بر مناطقی از دریای زرد تا دریای خزر حکمرانی می‌کردند.

مرگ چنگیزخان

چنگیزخان در سال ۱۲۲۷ میلادی در جریان یکی از لشکرکشی‌هایش به سرزمین شیای غربی درگذشت. علت دقیق مرگ او مشخص نیست، اما برخی منابع تاریخی از سقوط از اسب و برخی دیگر از بیماری یاد کرده‌اند. محل دفن او نیز همچنان ناشناخته است، زیرا مغول‌ها برای حفظ اسرار محل دفن او، مراسم تدفین را به‌طور مخفیانه انجام دادند.

سخن پایانی

چنگیزخان یکی از تأثیرگذارترین و در عین حال بحث‌برانگیزترین شخصیت‌های تاریخ است. او با ایجاد یک امپراتوری عظیم، تحولات چشمگیری در تاریخ جهان ایجاد کرد، اما فتوحات او با ویرانی‌ها و کشتار‌های زیادی همراه بود. با این وجود، میراث او همچنان در فرهنگ، تاریخ و سیاست جهان باقی مانده است و او را به عنوان یکی از قدرتمندترین رهبران تاریخ معرفی می‌کند.