اتسز بن قطب الدین کیست؟/از مهم‌ترین چهره‌های اولیه سلسله خوارزمشاهیان

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: اَتسِز بن قطب الدین محمد انوشتکین، یکی از حاکمان برجسته سلسله خوارزمشاهیان بود که از سال ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶ میلادی حکومت کرد. او پس از مرگ پدرش، قطب الدین محمد انوشتکین، قدرت را در خوارزم به دست گرفت و یکی از شخصیت‌های کلیدی در مسیر استقلال این سلسله از سلجوقیان به شمار می‌رود. اتسز با سیاست‌های نظامی، اداری و دیپلماتیک خود، نقش مهمی در تاریخ این سلسله و گسترش نفوذ آن ایفا کرد.

زندگینامه اتسز بن قطب الدین 

اتسز، ابوالمُظَفَّر علاءالدین والدوله، فرزند محمد بن اَنوشتکین بود. اتسز نیز مانند پدر، مردی بافرهنگ و اهل عرفان و مشوق علم و صنعت و در گسترش آئین اسلام کوشا بود. بنابر نوشته جوینی و عوفی، وی سلطانی مشهور و سیاستمدار بوده و به فارسی شعری سروده و رباعیاتی دارد و به فضیلت مشهور بوده است. نام او را رشیدالدین محمد وطواط بلخی در اشعار فارسی و عربی خود ثبت کرده است. رشیدالدین به دستور اتسز به تألیف کتاب «حدائق السحرفی دقایق الشعر» پرداخته و همچنین ادیب صابر و امیر معزی و خاقانی شروانی او را مدح کرده‌اند. اتسز ۲۹ سال پادشاه خوارزمشاهیان بود و از این مدت ۱۶ سال آن را به سرکشی و طغیان و استقلال‌طلبی گذراند. او به علت ابتلا به فلج در ۶۱ سالگی درگذشت، وی علاوه برداشتن القابی مانند علاءالدین، بهاءالدین، ابوالمظفر و حسام امیرالمؤمنین به علت جنگ با ترکان کافر به صفت غازی نیز موصوف بود.

پادشاهی اتسز بن قطب الدین

اتسز در سال ۱۱۲۷ میلادی رسماً کنترل خوارزم را به دست گرفت. او ابتدا به سلطان سلجوقی سنجر وفادار بود، اما با گذشت زمان تلاش کرد خوارزم را از وابستگی به سلجوقیان آزاد کند و به استقلال دست یابد. سلطان سنجر در ۱۱۳۸ میلادی، همراه با سپاهی بزرگ برای مجازات کردن، اتسز رهسپار خوارزم شد. اما اتسز که خود را در مقابله با سپاه سنجر ناتوان می‏دید، از خوارزم گریخت. به این ترتیب امیر سلجوقی امارت خوارزم را به برادرزاده خود سلیمان بن محمد واگذاشت و خود به خراسان بازگشت. 

پس از رفتن سپاهیان سنجر، استز بار دیگر به خوارزم بازگشت و با شکستی که به سپاهیان سلیمان بن محمد وارد کرد، وی را وادار به فرار کرد. کشته شدن ادیب صابر به دست اتسز خوارزمشاه در ۱۱۴۱ میلادی، هنگامی که سلطان سنجر در جنگ قطوان از قراختاییان شکست خورد، اتسز جرأت پیدا کرد تا به مرو برود، از این رو به چپاول و غارت اموال مردم و کشتار آنان دست زد که البته در این فاصله چند بار نیز به فکر تسخیر خراسان افتاد که هیچ گاه توفیق آن را پیدا نکرد. به همین دلیل یک بار نیز «آدم کشانی» را برای قتل سنجر فرستاد که از بخت بدش این راز با کوشش «ادیب صابر» نماینده سنجر، که در خوارزم نزد اتسز بود، فاش شد. به طوری که این امر موجب هلاکت ادیب صابر شد و به فرمان اتسز به رودخانه جیحون انداخته شد.

اقدامات مهم اتسز بن قطب الدین

۱. تلاش برای استقلال از سلجوقیان

اتسز در ابتدا به عنوان فرماندار تابع سلجوقیان حکومت می‌کرد، اما به تدریج قدرت خود را تثبیت کرد و در تلاش برای استقلال از این امپراتوری بود. در سال ۱۱۳۸ میلادی، او علیه سلطان سنجر شورش کرد و موفق شد مدتی استقلال خوارزم را حفظ کند. با این حال، در نهایت در نبرد با سلجوقیان شکست خورد و مجبور به تجدید بیعت با سلطان سنجر شد.

۲. تقویت نظامی و گسترش قلمرو

اتسز تلاش زیادی برای تقویت ارتش و گسترش قلمرو خوارزمشاهیان انجام داد. او مناطقی را که از نظر تجاری و نظامی استراتژیک بودند، به قلمرو خود اضافه کرد. درگیری‌های مداوم با قبایل ترکمن و قدرت‌های محلی نشان‌دهنده نقش فعال او در تحکیم قدرت خوارزمشاهیان است.

۳. روابط دیپلماتیک و تجاری

اتسز اهمیت ویژه‌ای به روابط تجاری و دیپلماتیک خوارزم داد. خوارزم به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری در مسیر جاده ابریشم بود. او توانست با مدیریت تجارت و برقراری امنیت در منطقه، خوارزم را به یکی از مناطق پررونق تبدیل کند.

۴. رویارویی با قبایل قراختایی

یکی از چالش‌های بزرگ دوران اتسز، رویارویی با قبایل قراختایی بود که از سمت شرق به قلمرو خوارزمشاهیان فشار می‌آوردند. اتسز در برخی نبرد‌ها موفق بود، اما در نهایت مجبور شد با قراختایی‌ها پیمان صلح ببندد و به آنها خراج بپردازد.

۵. توسعه زیرساخت‌ها و تقویت شهر خوارزم

اتسز تلاش کرد تا شهر خوارزم را به یک مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تبدیل کند. او با حمایت از علما، تجار و صنعتگران، نقش مهمی در توسعه این منطقه ایفا کرد.

مرگ اتسز بن قطب الدین

اتسز در سال ۱۱۵۶ میلادی درگذشت. مرگ او پایان دوران تلاش برای تثبیت قدرت و آغاز دوره‌ای جدید برای خوارزمشاهیان بود که در آن جانشینان او تلاش کردند استقلال کامل را به دست آورند.

پس از مرگ اتسز، پسرش ایل ارسلان به قدرت رسید و مسیر پدر را در تلاش برای استقلال و گسترش قلمرو خوارزمشاهیان ادامه داد.
میراث اتسز بن قطب الدین

•    بستر‌سازی برای استقلال کامل

اتسز با سیاست‌های خود، پایه‌های استقلال خوارزمشاهیان را تقویت کرد و راه را برای جانشینان خود برای اعلام استقلال کامل از سلجوقیان هموار ساخت.

•    تثبیت قدرت خوارزمشاهیان

او توانست خوارزم را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای مطرح کند و ساختار اداری و نظامی قدرتمندی برای این سلسله ایجاد کرد.

•    رشد تجاری و فرهنگی

خوارزم در دوران او به یکی از مراکز مهم تجاری و فرهنگی تبدیل شد و نقش آن در منطقه افزایش یافت.

جمع‌بندی

اتسز بن قطب الدین محمد انوشتکین یکی از مهم‌ترین چهره‌های اولیه سلسله خوارزمشاهیان بود که با تلاش‌های خود توانست پایه‌های قدرت این سلسله را تثبیت کند. او با مدیریت هوشمندانه و اقدامات نظامی و سیاسی، خوارزم را به یکی از مناطق تأثیرگذار آسیای مرکزی تبدیل کرد. با اینکه نتوانست استقلال کامل از سلجوقیان را به دست آورد، اما زمینه را برای رشد و قدرت‌گیری بیشتر این سلسله فراهم ساخت. دوران حکومت او نقطه عطفی در تاریخ خوارزمشاهیان محسوب می‌شود.